Het Belfort. Jaargang 8

Varia.

Mategers. - Toemaat.

Het getal woorden, uit eenen oorspronkelijken stam gesproten en met de oorspronkelijke beteekenisse voortlevende, is dikwijls zeer beperkt De talen zijn immers ontwikkeld door vergelijking en het gedacht, in een stamwoord bevat, werd meermaals benuttigd om op andere voorwerpen, om reden van gemeenzame hoedanigheden of eigenschappen, te worden toegepast.

En lijk het eertijds is gegaan, zoo gaat het nog alle dagen, in onze talen. En zoo komt het dat vele woorden, in hunne eeuwenlange reize, ongelooflijk verre van hun oorspronkelijk stamwoord zijn afgedwaald en dat men verwonderd is ze te vinden daar niemand ze zou durven zoeken. Wie immers zou, op eerste zicht, een zelfde stamwoord vermoeden in: piano en Vlaanderen?

Een wonder verloopen van bediedenisse toogt ons het woordeken mate, maat dat oorspronkelijk: gers, en door vergelijking na, achter beteekent.

De eerste nederlandsche gedaante van het woord moet mat, matte geweest zijn en onder dien vorm bediedt het nog hedendaags: weide.

Doch algauw heeft mat zijnen korten klank in langen klank verzwaard en heeft maat, mate gevormd. In onze tale is dit geen vreemd verschijnsel. Immers zoo hebben wij: vat = vaat, geklag = geklaag, vlag, vlegge, vlagge = vlaag, vlage, heg, hegge = hage.

Ik schrijve maat, mate en niet maad, made (gelijk men pleegt), om de volgende redens:

[p. 31]

1^o	Onze hedendaagsche uitspraak van mate is gansch gelijk aan die van ate, grate enz.
2^o	Nooit zou onze tale in een volkswoord eene d tusschen twee klinkers bewaard hebben: b.v. schade = schâ, neder, neer, made (worm) = maai enz.
3^o	In het Middennederlandsch had men: 1) matte = weide = mat dat tot maat verzwaard werd; 2) matelieveken = madelieveken, dat nu nog matelieveken zou dienen geschreven te worden: a) om reden van oorsprong, b) om reden van hedendaagsche uitspraak die nog matelieveken niet madelieveker, maailieveken is; 3) dachmaet nu dagmat (zie Woordb. van Vercoullie: dagmat).

Nagers, toegers noemde men toemaat, toemate. Echter als de beteekenis van mate begon te verduisteren zou men toemategers gezeid hebben en, bij verkorting mategers. Zoo deed men immers ook met 't woordeken eers als 't in onbruik viel, in eersgat = boomeersgat.

Toemaat, toemaategers, mategers was dus nagers. Waarom dan zou naklaver geen toemaatklaver, mateklaver heeten, zei de boer die overigens weinig met taalkunde bekreund was. En 't zaad van mateklaver dat is dan ook wel matezaad.

De bieboer kon ook dit woordeken bezigen en hij 'n wachtte niet. Een zwerm die van een eersten zwerm in 't zelfde jaar voortkomt noemde hij een matezwerm, elders zwermzwerm geheeten.

Niet zelden noemen onze nieuwerwetsche bieboeren zulke zwermen maagdezwermen en steunen alleenlijk op de volksuitspraak van maagdeken = ma'deken; dus niet matezwerm, maar maagdezwerm. Dit is ten allen kante valsch en wel hierom:

a)	Verre van een maagdezwerm, dit is een zwerm met maagdelijke koningin te zijn, heeft zulke zwerm of liever zulke koningin reeds twee korven bevolkt en gaat een derde huishouden stichten.
b)	Onze oude bieboeren hadden niet het minste gedacht over maagdelijke koninginnen, of liever koningen zoo zij zeiden, maar kenden integendeel zeer wel mategers, mateklaver, matezaad voor nagers enz., dus ook wel matezwarm = nazwarm.

Zoo komen wij vele woorden tegen, in onze tale, die, lijk mate, verre zijn afgewend van hun vorig gebruik.

In Loquela, n^r 2, 1888, staat bekend gemaakt hoe eene muntekoe (varuwe koe, onvruchtbare koe) wel eene munkekoe zal zijn lijk een munk = een ruinpeerd, equus castratus.

Wie heeft de boer nog niet hooren spreken van ruinstruiken, ruins dit is eerdappelstruiken die schoon opgeschoten maar onvruchtbaar zijn en geene knollen voort en brengen? Zou ruinstruik, ruin hier ook niet gezeid zijn naar den name en de eigenschap van het onvruchtbare ruinpeerd, of spreekt men immers niet, bij de hoppeplanters, van hoppe of hommel die hengst, dit is ongesneden, blijft.

En noemt de volkstale een' ongehuwden oud wordenden jongman

[p. 32]

niet: eenen die brake blijft, naarvolgens het onvruchtbaar liggende brakeland. Zoo noemt insgelijks de bieboer: brakelingen, zijne korven die niet gezwermd hebben binst het jaar.

Ja, de tale is gansch het volk! en in de tale blijven getuigenissen van 's volks verleden bewaard die klaarder spreken van zijn vroeger bestaan en leven dan 't vermeluwd perkament en de wormstekige boeken der ouden.

Ten eeuwigen dage blijft in de tale onzer voorouders geschreven dat zij akkerlieden waren, want hunne dochters noemden zij melksters en hunne ossen, kerretrekkers.

En onuitwischbaar draagt onze hedendaagsche tale den stempel die een vroeger zeevolk er moet op geslegen hebben want zij wemelt van zuivere zeemanswoorden: houzee, houra, hooveerdig, oog in 't zeil, over boord, 't gat uit, van kante steken, aan boord leggen, hoe vaart ge, op schuit zijn enz.

Langs welke wondere wegen zijn zoo vele woorden, in volle leven nog, maar verdwaald als zwervelingen die zij zijn, tot bij ons gekomen?

Amaat De Paepe.

Hoe bolide verdietscht?

Wij slaan Kramers open en vinden daar de letterlijke overzetting van aérolithe, luchtsteen... en daarbij eene beschrijving die geen woord is, die niemand zal voldoen.

Hoe krachtiger, hoe schilderachtiger is het volk in zijne uitdrukkingen niet!

Gisteren spraken wij met eenen werkman over vliegende sterren en zoogezeide luchtsteenen.

Wij wisten van niets anders te spreken dan van vurige steenen die soms met eene zonderlinge klaarte uit de lucht vallen.

't Gepaste woord stond onzen werkman zonder de minste moeite te monde.

‘Ja, van die vierdraken, zeide hij, ik heb ze dikwijls uit de lucht zien vallen.’

O dichterlijk en scheppend vlaamsche volk! Wat goed gekozen woord! Wat kernachtige benaming! Wat uitnemende verdietsching van 't fr. bolide!

Wij zochten het woord en vonden het enkel in De Bo.

Daar had het nochtans eene andere beteekenis:

‘Soort van spook dat over eene halve eeuw nog, zegt het volk, in onze bosschen hier en daar verscheen, en de reizigers bij nachte in eene wolk van vlam en vuur omringde.’

't Staat hier met zijne tweede bediedenis van aérolithe aangestipt.

J. Cl.

Luidens De Flou, Philol. Bijdr. II, bl. 9, is de i-umlaut van a ook in het Thieltsche verneembaar.

A.D.