Het Belfort. Jaargang 8

[p. 25]

Eenige gevallen van j-omklank in de omstreken van Kortrijk

Men spreekt van i- (en j-) omklank, wanneer een gutturale klinker a, o, u, in de beklemtoonde lettergreep, onder het inwerken van eenen palatalen klank, meest i en j, der volgende lettergreep, overgaat tot ä, e, ö, ü, die palatale klinkers zijn. Dit is eigentlijk een geval van gedeeltelijke aanpassing, inlijking of assimilatie.

Het omklankend en het om te klanken element kunnen onmiddellijk in aanraking zijn met elkander, of van elkander gescheiden door een of meer medeklinkers. Een voorbeeld van het eerste geval hebben wij in ja ik, dat te Kortrijk en ommelands veranderd is in jeik. In het overige van Westvlaanderen, is de i van ik eenvoudig weggevallen, en ja ik wordt gesproken als jaak.

Zijn de omklankwerkende i en j voorafgegaan van een of verschillige medeklinkers, dan oefenen zij, volgens den gewonen uitleg, hunnen invloed niet rechtstreeks op den beklemtoonden klinker, maar door bemiddeling der medeklinkers die tusschen beide voorkomen. Deze medeklinkers worden, zoo men zegt, gepalataliseerd of gemouilleerd, dat is te zeggen dat, bij het uitspreken dezer medeklinkers, de tong reeds in de stelling gebracht wordt, die tot het uitspreken van den volgenden palatalen klank vereischt is. Deze tongstelling wordt verder aan den voorgaanden klinker meêgedeeld, en op die wijze

[p. 26]

neemt een palatale klank de plaats in van eenen gutturalen. Deze verschijning is het, die meest met den naam van omklank bestempeld wordt; deze alleen is het die in het volgende zal besproken worden.

Hoe de omklank in de historische tijden, in de Germaansche talen gedrongen is en zich uitgebreid heeft, is genoeg geweten. Van dezen omklank, zooals hij in de levende tale voortgezet wordt, en is het niet dat wij willen spreken; maar alleenlijk van eene j-omklanksverschijning. die heden ten dage in het Kortrijksche heerschende is, zonder dat er daar sporen van in de oudere tale te bemerken zijn. Deze omklank en strekt over geen uitgebreid gebied, noch en heeft vele woorden aangetast; hij en schijnt nog maar in het aankomen, misschien zet hij voort, zoo hij niet door schooldwang onderdrukt wordt.

In het Kortrijksche zijn het regelmatig alleen deze woorden die uitgaan op t (met of zonder uitgaande, zoogezeid slepende e) die hunne diminutieven vormen met bijvoeging van den uitgang -je; tj wordt daarbij gesproken als de engelsche ch. Deze zijn het die door den omklank aangegrepen worden, regelmatig wanneer de stamklank a is, soms ook wanneer de stamklank o is.

Hier volgen de voorbeelden die ik heb kunnen verzamelen:

1^o

Stamklank a. - A) Korte a. Deze verandert door omklank, tot ä, gesproken gelijk de engelsche a in man, fat, enz... 1^e Woorden uitgaande op eene enkele t: vat vätje, gat gätje, ook dat, in ditjes en dätjes. Hierbij moet nog gevoegd worden het woord blad blätje. In blad, wordt de uitgaande d, gelijk in de andere woorden, niet alleenlijk als t uitgesproken, maar geheel en gansch door de t verdrongen, bij zoo verre dat hier een meervoud blaten gevormd is, op dezelfde wijze als gaten, vaten van gat, vat.

2^o

Woorden uitgaande op tte (Nederlandsch t): katte kätje, ratte rätje, latte lätje, klatte (fr. crachat klätje.

[p. 27]

3^o

Woorden uitgaande op nt of nte: kant käntje, Constant, Stant of Stanten Constäntje, Stäntje, plante pläntje, tante täntje. Voegt hierbij Fernand, gesproken Frnant, Nante en Nanten Frnäntje, Näntje, en Jan Jäntje. Twee woorden eindigende op nd, te weten hand en tand (meervoud handen, tanden) veranderen ook in häntje, täntje. Men zou zeggen dat de omklank bezig is wijder om zich te grijpen, en de woorden uitgaande op d, dde, nd reeds begint aan te tasten; doch dit en is nog geenszins regel geworden. Buiten blad en ken ik geene woorden op enkele d tot de volkstaal behoorende, maar padde (fr. crapaud), land, zand, mande, enz... hebben als diminutieven paddie, landie, zandie, mandie, enz..... Deze uitgang ie wordt gesproken als eene lange i, gevolgd van den onduidelijken klank die uitgebracht wordt bij het terugkeeren der tonge tot de rustlage.

B) Lange a. - Het is onverschillig of deze a oorspronkelijk lang of gerekt is. Zooals in het Westvlaamsch veelal het gebruik is voor eene ophooping van medeklinkers (ziet De Bo: klankverkorting), wordt de lange a eerst verkort, en gaat daarna over tot ä. Voorbeelden: maat (fr. camarade) mätje, mate (fr. mesure) mätje, bate bätje, strate strätje, plate (verschillige beteekenissen bij De Bo) plätje, krwaat (fr. cravate) krwätje.

II. Stamklank o, kort of gerekt. - Bij de woorden met den stamklank o is de omklank veel min algemeen doorgedrongen. Hij schijnt in het opkomen te zijn, en langzaam voortgang te doen. Zeker schijnt het mij dat de gutturale o hier reeds de stelling der gemengde klinkers (Bell's mixed vowels) aangenomen heeft en in een of ander geval tot de palatale ö overgegaan is. Dikwijls kan men twijlelen of eene gemengde o (die door het Westvlaamsch taalgevoel niet van de gutturale o gescheiden wordt, en die ik ook door o zal verbeelden) of eene ö gehoord wordt. Dit kan overigens ook van persoon tot persoon verschillen.

[p. 28]

De diminutieven van krote, meest kroten (van vlas), krote (kindje), note (vrucht), tote zijn gewoonlijk, misschien altijd, krötje, meest krötjes, krötje, nötje, tötje. De ö is kort, en gesproken zooals eu in het fransch peuple. Wel is waar geeft De Bo, nevens krote (kindje) en note (vrucht), tote ook de wisselvormen kreute, krutte, neute, teute, die in het Westen en het Noorden van Westvlaanderen al of gedeeltelijk in gebruik zijn, en natuurlijk in de diminutieven krötje, nötje en tötje (geschreven krutje, nutje en tutje) moeten geven, doch in het Kortrijksche en hebbe ik die vormen met eu voor ō nooit vernomen, noch en zijn zij er gekend. Bij de verkleinwoorden van gote (fr. gouttière), zot, kot, enz... wordt meest eene korte (gemengde) o gehoord; doch heeft deze o eene neiging om tot ö over te gaan, en ik geloove dat ö nu en dan kan vernomen worden.

Over de woorden die op eenen klinker uitgaan, en waarvan de diminutieven gevormd worden op -tje en valt er hier niets te zeggen: zij worden gezamentlijk met langen klinker en zonder de minste neiging tot omklank gesproken: alzoo papaatje, spaatje, bootje van papa, spâ (spade), boô (bode).

Door ‘het Kortrijksche’ versta ik de omstreken van Kortrijk, hier meer bepaaldelijk het Noorden en het Westen, en door ‘het Kortrijksch’ de tale die daar gesproken wordt. De overkant, dat is de rechter kant der Leye, en behoort niet meer tot het Westvlaamsch taalgebied. Nauwkeurig de grenzen aanduiden, binnen dewelke de hooger besproken omklank heerschende is, is mij onmogelijk; doch voorbeelden van omgeklankte a heb ik vernomen tot in de omstreken van Rousselaere.

A. Dassonville.