Het Belfort. Jaargang 8

[p. 3]

[Philologische Bijdragen 1]

Water.

'T Indogermaansch ákwâ, water, is in 't Gotisch vertegenwoordigd door ahwa, in 't Oudhoogd. en 't Oudsaks., bij 't wegvallen der w door aha.

In 't Oudfriesch werd de h uitgestooten en de beklemtoonde eerste a bedeeg met de onbeklemtoonde tweede a, tot eene lange â.

Nevens â vinden wij ook ê, water, dat waarschijnlijkst *ehi doet verwachten.

Welnu in 't Oudfriesch gebeurt het somwijlen dat de gesyncopeerde h door eene hiatusvullende j, dewelke door i, y en g verbeeld is, vervangen wordt.

Dit gebeurt alleenlijk, zegt Van Helten, als er eene i voorafgaat.

Zouden wij het verschijnsel ook in eene verwante gedaante van ê niet kunnen waarnemen, alhoewel er geene i voorafgaat? Bestaat het Oostfriesch Saterlandsch woord eje niet, in hetwelk j de weggestooten h heeft vervangen?

Iedereen kent den dorpsnaam Zoutenaye in denwelken wij 't woord aye, water, nevens de samengetrokken gedaante aa, â bezitten.

Daar ook is j in de plaats van de gewezen h geschoven.

Laat ons verder gaan.

Wij zagen reeds h verdwijnen en door eene ingelaschte j vervangen: willen wij wat nader de geschiedenis sommiger woorden vervolgen, wij zullen ook j zien wegvallen en d in de plaats zien schuiven.

[p. 4]

Wij zouden genegen zijn om den klankwissel d = j te aanveerden omdat wij 't Grieksch δυγόν nevens 't Lat. jugum, 't Sanskr. yugám, 't Vl. juk, 't Lithausch jungas aantreffen: wij meenen nochtans dat wij met eene epenthet. d te doen hebben.

't Is aldus dat wij 't woord crade van den Teuthonista verstaan nevens kraia, kraaije, kraai.

't Is aldus dat wij begrijpen hoe d mits j in de plaats der Oudgerm. h is geschoven in woorden lijk wijden, wijgen, wijjen, Oudhoogd. wihen, vlieden, vlien, vliehen.

Zullen wij verwonderd zijn ede nevens eje en ade nevens aye aan te treffen en genoodzaakt zijn, lijk Verdam, Middelnederl. teksten te verdraaien om ee in de plaats van ede te lezen?

't Staat gedrukt:

‘Vernoutsee, Stoke VII, 773, Clerc 120 te onrechte up Vernouts ede.’

Ede bestaat wel en duidelijk en beteekent water.

Schuermans heeft het woord met die beteekenis aangestipt.

Hoeufft kende het ook; hij schreef op bladz. 29 zijner Taalk. Bijdr. ‘Aha beteekent water.... Het lijdt geen twijfel of het is hetzelfde woord als ee, ede...’

't Is dezelfde waterbenaming die wij tegenkomen in de plaatsnamen door Volk en Taal I. 4 aangehaald: Wetteren-ten-Eede, Vurste-ten-Eede, Eeke-ten-Eede.

Men vindt nog 't woord ede in den dorpsnaam Breedene, vroeger Breedenee en Breedenede.

Zou Assenede de ede, het water niet zijn der afstammelingen van den man die den Oudgermaanschen naam droeg van Asse en Lendelede het water van den man die Lando of in verkleinvorm Landelijn genoemd was?

Vladsloo was in de Middeleeuwen Vlade-seleloo: kunnen wij op diergelijke wijze Moorslede als Moer-sele-ede niet ontleden?

Aal, mestgier, oorsprong onbekend zegt Ver-

[p. 5]

coullie; 't woord werd eertijds adel gespeld, in Westphalen adl en adr uitgesproken met de beteekenis van samengevloeide vuile vochtigheid.

Wij vermoeden ad-l, ade, water met het Indogerm. suffix-lo.

't Geen wij hier willen doen opmerken 't is dat wij aye en ade, eje en ede als wisselgedaanten bezitten.

Nemen wij nu eenige woorden uit de Oudfriesche wetten.

Ille asega non habet quemquam judicare: die rechter heeft niemand te oordeelen.

De Friesche tekst van Hunsingo vertaalt die woorden als volgt:

And thi asega ne ach nenne dom to delane....

Iedereen verstaat dat wij hier met het Oudgerm. gerundium te doen hebben, dat zijn ontstaan te danken heeft aan het suffix anya, anja.

In den tekst van Rüstringen lezen wij: Ther ne hach nen asega nenne dom to delande....

Het voorzetsel bewijst dat wij hier geenszins met het deelwoord te doen hebben: het grootste getal der taalgeleerden aanzien to delande als een gerundium, als eene verbuiging van de onbepaalde wijze en noemen aldus de talrijke gedaanten op -inde, -ende, -ande die in 't Oudfr., in 't Oudsaks., in 't Oudhoogd. en 't Angelsaksensch worden aangetroffen.

To delane en to delande zijn dus wisselgedaanten en geen enkel taalgeleerde gaf eene voldoende verklaring van dit laatste gerundium.

In to delane hebben wij het suffix anja: waarom zou hetzelfde suffix geen dienst doen in to delande?

Kan d van ouds in de plaats niet geschoven zijn der j aangezien wij hetzelfde verschijnsel in eje = ede hebben waargenomen?

Hetgeen nu op de lippen van 't volk verneembaar is, kan het eertijds niet gebeurd zijn en kon

[p. 6]

d, j niet vervangen lijk nu in medaalde, maalde, poelde, Terkoende enz.?

To delane en to delande hebben dezelfde beteekenis en staan in dezelfde bediening.

Wat belet de volkomene overeenstemming?

To delane is de afgesleten gedaante van een gerundium dat eertijds eene j na de n heeft bevat.

To delande bevat eene d na de n.

Die j van den eenen kant en die d van den anderen kant zijn dus 't eenigste dat de volmaakte gelijkenis kan beletten.

Maar d en j zijn wisselklanken: wij mogen dus besluiten dat wij to delande niet anders dan to delane behoeven te ontleden.

D^r Van Helten schrijft in zijne Middelned. Spraakkunst bl. 282.

‘Voor de ontwikkeling der verbindingen neemdi, naemdi, geefdi, gaefdi.... uit een niet meer gebruikelijk *nemedi, *namedi, *gevdi, *gavedi..., Oudfr. *nemedi, *nâmedi, *gevedi, *gâvudi... dit is *nemed. *namud... + i, de samentrekking van het enclit. pronom. ji verwijs ik naar Taalb. 3,91 en 5, 310...’

Wij hebben al die veronderstelde vormen niet noodig om dit Middelned. vraagstuk op te lossen,

In de volkstaal luidt de gedaante neemtje, neemdje.

T verduistert en men hoort enkelijk neemje?, 't geen bewijst dat wij niet enclit. i maar enclit. ji onder den vorm van je bewaard hebben.

Gaat nu naar Oostvlaanderen, Brabant en Limburg en men zal niet zeggen: neeme gij? maar: neemde gij?

Lijk wij neemde als wisselgedaante van neemje verstaan met de wisselklanken d en j, zoo ontleden wij het Middelned. neemdi, al zoo gemakkelijk en eenvoudig als het neemde der volksspraak.

J. Claerhout.