Het Belfort. Jaargang 7

[p. 173]

De beelden in onze kerken.

Gedurende onze archeologische wandelingen zouden wij in het voorbijgaan een woord kunnen zeggen hebben over dit onderwerp, doch het scheen ons te belangrijk om er geen bijzonder kapittel aan te wijden.

Gaan wij in het verleden, het is nogmaals dáár dat de beste lessen te genieten zijn.

In de middeleeuwen maakte het bestaan der gilden dat de mededinging min scherp en min hardnekkig was, en zóó bezaten de gewrochten van dien tijd in het algemeen meer smaak en kunstwaarde. Immers is het heden de eeuw van het ‘goed koop’, en altijd heeft men waar naar zijn geld.

Eertijds beeldhouwde de kunstenaar slechts op bestelling en zoo wist hij bijgevolg de bestemming zijner beelden en het midden waarmede zij moesten medewerken. Thans is de beeldenmakerij een gewoon handelsartikel, dat per el of meter wordt verkocht, en volgens de heiligen deze maat of gene maat meten, worden zij bestemd voor die of gene nis. De grootte is voldoende, het moet maar passen en schreeuwt het beeld met zijne omgeving, haba! zoo veel te slechter. Natuurlijk geene regel zonder uitzonderingen en wij brengen hulde aan die, welke het oud rationeel stelsel volgen.

Het spreekt van zelf dat het kunstgevoel vraagt dat een beeld in harmonij zij met het gebouw dat het geroepen is te versieren; niet alleenlijk spreek ik hier van de beelden welke buiten geplaatst worden en zich

[p. 174]

moeten vereenzelvigen met de portalen waaronder zij schuilen, ik bedoel inzonderheid de beelden binnen de kerken, dat zij tegen de kolonnen gesteund zijn of op de autaren prijken.

De middeleeuwen en de Renaissance hebben ons onvergeetbare modellen nagelaten, die ons treffen en onze bewondering gaande maken bij het zien van die reliquieën eener verdwenen kunst. Ga in de musea en gij zult u rekening kunnen geven van de gewichtige rol vervuld door de beeldhouwkunst gedurende het spitsbogentijdvak. Zij maakte innig deel van de bouwkunde, kortom zij was monumentaal.

Het altaarblad b.v. was met beelden versierd, doch het was voor de beelden niet gemaakt maar omgekeerd de beelden voor het outaarstuk. Het doxaal was een paradijs van heiligen en engelen, de koorzitsels en de preekstoelen insgelijks, doch die beelden waren daar tot versiering zooals in de O.L. Vrouwkerk van Parijs, waar dat leger van gebeeldhouwde figuren in het voorportaal als samensmelten met den steen, en van de wijde bogen een waar steenen kantwerk maken. Nooit misschien was er een tijdperk vruchtbaarder in beeldhouwwerk dan de middeleeuwen, en vele dier vergeten en ongekende meesters waren met echt kunstenaarstalent begaafd.

Heden vat de beeldhouwkunst hare zending geheel anders op; buiten eenige zeldzame uitzonderingen vervaardigt men het beeld voor het beeld zelf, zonder zich ten minste te bekommeren om de plaats waar het ooit te huis zal verzeilen.

De beeldenfabrikant kiest zich een oorbeeld uit van zulk of zulken heilige, en als zijne verbeelding het doel bereikt heeft, vervaardigt hij zijnen gietvorm waaruit een ontelbaar getal beelden en beeldekens te voorschijn zullen komen. Het is eene handelszaak in 't groot en in 't klein... en nu mag de kalant komen, aangelokt door de prospectussen waar de koopwaar zorgvuldig in beschreven wordt in opzicht van kleur,

[p. 175]

van grootte en van prijs. Komt er dan hier of ginder een nieuw broederschap tot stand, vliegens bij den beeldenmaker... en zonder verdere bekommering om kunst, bespreekt men den prijs in verhouding met de som welke men te verteren heeft... en de kerk is met een nieuwen patroon of eene nieuwe patrones in plaaster verrijkt!

Zoo gaat het door den band! Zelfs meent men doorgaans dat men aan de vereischten der kunst voldaan heeft met een gothisch beeld te nemen voor eene gothische kerk, zonder zich af te vragen indien gebouw en beeld misschien van geen verschillig tijdvak zijn, 1^ste, 2^de of 3^de tijdvak van den spitsbogenstijl. Zoo ook plaatst men zonder erg er in te zien het beeld links of rechts, al naar gelang der plaats waarover men beschikt; men zoekt geene eenstemmigheid met de omgeving, draperijen en houding van het beeld worden blootweg over het hoofd gezien. Bevalt het beeld gezien in het atelier of juister in den winkel, past het wat grootte, beteekenis en prijs betreft... dat is alles! en de zaak is kant en klaar.

Als er binnen eenige eeuwen eene tentoonstelling zal zijn van oude kunst, zullen al deze beelden van zelfde maaksel en zelfde karakter er natuurlijk in prijken, doch deerlijk afsteken met die van vroegere tijdstippen, waar ieder beeld zijn eigenen stempel droeg, omdat zij niet te danken zijn geweest aan de onartistieke industrieëele vermenigvuldiging van heden. Zie de beelden der H. Maagd; duizenden zijn er gebeiteld en elke schepping was nieuw. Het gieten was dan onbekend en ieder beeld werd opzettelijk vervaardigd voor een bepaald doel. Nooit zou de kunstenaar zich zelven afgekeken hebben, altijd zocht hij naar een nieuw ideaal en naar eene nieuwe voorstelling.

Ja, alles is wel en goed, zal men mij opwerpen, maar de prijs? Inderdaad de prijs zou hooger komen indien men de oude manier van bewerken volgde, doch dan was de beeldhouwkunst eene kunst en nu is zij

[p. 176]

een stiel; zóó zou men kunstwerk gehad hebben voor zijn geld, terwijl men nu slechts prozaïsch fabricaat bekomt; dan versierden de beelden de kerken, nu maar al te dikwijls ontsieren zij ze.

Dringen wij op dit vraagstuk aan, het is omdat de misbruiken zoo schreeuwend zijn, dat men zich plichtig aan roekelooze geldverkwisting zou wanen betaalde men eene hooge som voor een waar kunstwerk.

Betrekkelijk ronde sommen worden besteed aan outaars, orgelkassen en predikstoelen, maar is er spraak van beelden... gewone handelsartikelen zijn voldoende. Te zeldzaam zijn de gevallen waarin men zich tot echte kunstenaars wendt, en nochtans bestaat er geen ander middel om beelden en groepen te bekomen, welke waarlijk het huis Gods tot eer verstrekken.

Thans kan men het voordeel genieten van eene practische les van beeldhouwkunst, met de standbeelden te gaan bezichten welke voorloopig in de nissen staan van het Gentsch stadhuis. Verschillende artisten zijn door het Schepenencollege uitgenoodigd geweest deel te nemen aan een soort van prijskamp ter plaats zelve, en de mededingers hebben hunne gewrochten ten toon gesteld in den gevel zelf waarvoor zij bestemd zijn. Wel verzonnen en zeer practisch is het gedacht geweest van het College, doch wat zou men zeggen indien men nu die beelden liet staan? Niets zou onhebbelijker zijn, want welke de individuëele rijke hoedanigheden ook zijn van elk standbeeld in 't bijzonder, daar zij alle onder zich van opvatting verschillen al naar gelang van het temperament der verschillende mededingers, zou hun geheel een schreeuwend onharmonisch iets opleveren, dat den prachtigen gevel van ons raadshuis tot een zot arlequinspak zou ontaarden.

Helaas! waarom die gezonde beginselen van kunst niet toegepast op onze heiligenbeelden? Waarom er monsters (in de twee beteekenissen) in geplaatst uit alle tarieven en uit alle prix-courants? Overigens schijnt mij die vermenigvuldiging van beelden in de kerken

[p. 177]

niet aanbevelenswaardig; het schijnt mij onesthetisch en ondoelmatig die beelden de kerk rond te zaaien als zoo veel verloren en te ver uitgezette schildwachten. De middeleeuwen die in opzicht van smaak ver zijn onder te moeten doen met de negentiende eeuw, inzonderheid het einde dezer eeuw, verstonden het geheel anders. De heiligen en engelen prijkten op het outaar, op het doxaal, op de paneelen der deuren. Gelijk te Amiens was het al half verheven beeldwerk in de gaanderijen rond den koor, altijd maakten de beelden deel van de algemeene eenstemminge versiering, en geen enkel beeld mocht er uitgenomen worden zonder aan het geheel te schaden, terwijl nu in het algemeen de kerken er bij zouden winnen verlostte men ze van die figuren, - wezenlijke wratten en aanwassen - orde- en karakterloos geplakt tegen pilaren en tegen muren.

Het beeld alleen en op zijn eigen zonder verband met hetgeen het omringt is dus het stelsel van heden, waarom dezelfde heilige, b.v.O.L. Vrouw, twee tot vier maal zelfs in dezelfde kerk geplaatst? Ik vind het overbodig, zelfs als de heilige ons onder verschillende karakters voorgesteld wordt, want het is slechts de drift voor nieuwigheid die zich van de geloovigen meester gemaakt heeft.

Geen oudere godsvrucht in Vlaanderen dan die der Zeven Weëen, bijna al onze oude bedevaarten berusten op dien eeredienst en de christene beeldhouwkunst heeft op duizend manieren de H. Maagd in haar lijden vereerd. Waarom dus die goede overleveringen niet bewaard en waarom ze teenemaal laten verloren gaan voor plaats te maken voor iets nieuwerwetsch? Laten wij aan de heilige grot van Massabiella hare dichterlijkheid en hare wonderkracht, gaan wij er de Moeder Gods vereeren en smeeken, daar waar zij zich in hare eindelooze barmhartigheid en hare eeuwige glorie als onbevlekt ontvangen veropenbaard heeft, doch wachten wij ons den ouden en eeuwenlangen eeredienst te laten vervallen waaronder onze vaderen de H. Maagd vereerd en aanroepen hebben.

[p. 178]

Verheft de kerk, wanneer de Voorzienigheid het schikt, nieuwe heiligen op onze altaren, het is geene reden, meenen wij, om ons de andere te doen vergeten. Daarbij verliezen wij het symbolisme van vroeger niet uit de oogen; in dien geest plaatsten de middeleeuwen en de Renaissance de apostelen langs de pilaren van den middenbeuk, immers zijn de apostelen in de geestelijke orde de kolommen der Kerk van Jezus-Christus.

Zoo ook betreuren wij het verdwijnen van het triomfantelijk kruisbeeld aan den ingang van den koor. Niet alleenlijk was die majestatische kruisboom van een indrukwekkend decoratief effect, hij beantwoordde ook aan een grootsch symbolisch gedacht en hij stemde tot het gebed. Wenschen wij die volmondig geluk welke, gelijk in Sint-Jacobs, dat heerlijk gebruik weder invoeren.

Wijzen wij er ook op dat in onze afgeschrabte tempels meest al de beelden geschilderd zijn en zelfs met de schreeuwenste kleuren. Voorwaar de logiek zou vragen dat zij ook aan het krabberstelsel onderworpen werden om rood, wit of grauw in hunnen natuurstaat hersteld te worden.

Dit natuurlijk gevolg van het afkrabben ware misschien ernstiger dan men meent, moest het huidig stelsel van herstellen waarlijk op waarheid gegrond zijn. Op ruwe of roode muren, onder sombere gewelven ziet men eensklaps dat gewemel van goud en kleuren... ontegensprekelijk is het de triomf van het contrast, is het de triomf niet van den goeden smaak! Liever zag ik witte beelden tegen geschilderde wanden dan wel naakte muren achter gepolycromeerde beelden.

Vroeger waren in onze kerken de outaren zoo rijk en zoo opgesmukt niet; het outaarblad bestond gewoonlijk uit een houten gebeeldhouwd werk of wel uit eene schilderij met luiken. De Renaissance of kunstherleving op de kunst van Griekenland en Rome gesteund heeft de opvatting van het outaar teenemaal gewijzigd. Het outaar werd monumentaal en niet enkel was dit

[p. 179]

het geval met het hoogoutaar maar ook met dat der zijkapellen; in den beginne waren er slechts outaren in de kapellen rond den koor doch allengskens verhieven er zich ook in de benedenkerk. Het fijne beeldhouwwerk en de bescheiden doeken van het outaar maakten plaats voor groote schilderijen en ook soms voor indrukwekkende standbeelden. Het was dan de gulden tijd van onze Vlaamsche schilderschool, en grootsche doeken van Rubens, Van Dyck, Craeyer, Segers, enz. enz. luisterden het outaar op. Zelfs werden de outaren portieken die tot omlijsting dienden aan die majestatische tafereelen.

Later als die schildergenieën verdwenen waren en door geene andere vervangen, wierp men zich uitsluitelijk op de beeldhouwkunst om de outaren op te luisteren. Het beeld werd het lijfstuk van het outaar, het bekleedde er den eersten rang, het graf of tombe werd eene bijzaak, zelfs slechts het voetstuk van het beeld.

Hier hebben wij het nieuw stelsel van outaarversiering door de Renaissance ingevoerd niet te bestudeeren, stelsel dat overigens een grootsch opzicht kan opleveren. Doch als men die manier van doen aanvaardt, moest men toch de navolging tot het goede van het stelsel uitstrekken en het standbeeld als kunstgewrocht bewerken, als iets dat waardig hoeft te zijn van de eereplaats dat het geroepen is te bekleeden. Doch, wee aan ons! wie wijst mij moderne outaarbeelden aan, welke waarlijk monumentaal zijn en met den geest der kunst bezield? Kunstgewrochten hebben wij schier niet, bijna anders niet dan onhebbelijk nijverheidsfabrikaat.

Drukken wij den wensch uit, om te eindigen, dat het heilig verbond dat tot midden 1400 voortleefde weer tot stand kwam tusschen bouwmeesters, schilders en beeldhouwers, en dat voor heerlijk gevolg had, dat men zich moest afvragen, indien het de schilder en de beeldhouwer waren die de bouwmeesters waren, of indien het de bouwmeester was, die even als Giotto, de beeldhouwer en de schilder was.

Gent.

G. Van den Gheyn.