Het Belfort. Jaargang 5

[p. 15]

Wiskundige vrouwen.
(Vervolg van bl. 395.)

IN den laatsten brief dien wij bezitten van Sophia Germain aan Gauss, sprak zij voornamelijk van de overschotten der hoogere machten⁽¹⁾. Maar men kan niet gelooven dat de briefwisseling daarmede uit was. Misschien zal men later nog andere papieren in de Archieven van Göttingen vinden.

Kort nadien, werd er een groot vraagstuk opgeworpen, waar al de wiskundigen van dien tijd hunnen geest zouden op inspannen. Een duitsche natuurkundige, Chladni⁽²⁾, was te Parijs gekomen, en daar had hij in tegenwoordigheid van Napoleon zijne proeven over de trilling der veerkrachtige metaalplaten aan de geleerden

(1) Gauss verwittigde haar in zijn antwoord dat zijn werk: Theoria motus corporum coelestium eindelijk zou gedrukt worden. Hij had haar immers meer dan eens de moeite laten weten die de uitgeving van dat werk hem gekost had. Hij had het moeten in het latijn vertalen, voor dat een boekhandelaar er het drukken van dorst wagen. Ch. Boncompagni cinque lettere, etc.

(2) Chladni (Ernst-Florent) geboren in 1756 te Wittemberg, schielijk gestorven te Breslau in 1827, studeerde het recht op het bevel van zijnen vader, en werd Doktor der Faculteit van Leipzig. Na den dood van zijnen vader verliet hij die studien en legde zich toe op natuur- en wiskunde: in de gehoorleer ontdekte hij menige verschijnsels en verzamelde er de beschrijving van in een tractaat. Hij vond ook speeltuigen uit en ging zijne proeven in alle de hoofdsteden van Europa hernieuwen. Hij schreef ook over de meteoorsteenen en de verschijnsels die bij hun vallen plaats hebben. Chaldni schreef veel voor de wiskundige tijdschriften van zijnen tijd. Doch werd hij nooit rijk. Hij was immers te eenvoudig, te onafhankelijk en te ongeveinsd om de vorsten te vlijen, met dewelke hij toch dikwijls in gemeenschap was

[p. 16]

medegedeeld. Napoleon liet kennen dat hij de wetten van zulke trillingen met die der rekening zou willen zien overeenbrengen. Het Instituut bood eenen prijs aan voor wie dien wensch zou tot stand brengen. Maar al de wiskundigen verloren moed wanneer zij Lagrange met spijt hoorden bekennen, dat men om zulke moeilijkheid op te lossen, eene nieuwe stelkunde moest afwachten. Sophia Germain ontving eens het bezoek van den vermaarden wiskundige: welnu, mijn beminde meester, sprak zij, ik geef toch mijnen moed niet op. En inderdaad, begon zij met ijver eene gepaste vergelijking te zoeken. Zij lukte van den eersten keer niet; maar eindelijk ten jare 1815, was zij in staat om op gestelde vraag te antwoorden. Zij behaalde den prijs en werd in 1816 gekroond. Hare verhandeling gaf zij uit in 1820 onder den titel: Recherches sur la théorie des surfaces élastiques; zij helderde hare uitvinding nog op in een ander werk ten jare 1826⁽¹⁾ aan het Instituut gezonden; en andermaals in 1828⁽²⁾ in het Jaarboek van Natuuren Scheikunde.

Om den goeden uitslag van hare pogingen was zij, zal men zeggen, aan Lagrange en aan Fourier⁽³⁾ wel iets of wat verschuldigd; maar het is op geene kleinigheden en bijhoorigheden van minder belang dat men moet zien. Zijn er vele prijzen gewonnen in het vak der nauwkeurige wetenschappen zonder eenige hulp of toezicht die den zoeker in den waren weg houden?

(1) Cfr. Poggendorff lib. cit. De titel was nu: Recherches sur la nature, les bornes et l'étendue de la question des surfaces élastiques.

(2) Cfr. Ibid. Titel: Examen des principes qui peuvent conduire à la connaissance des lois de l'équilibre et du mouvement des solides élastiques.

(3) Fourier, 1768-1830, verwierf weldra eene zekere faam door belangrijke werken en werd in 1795 professor in de Polytechnische school, bekleedde onder Napoleon verscheidene openbare ambten. Hij werd in 1817 lid gekozen der Akademie der wetenschappen, waar hij bestendige schrijver van werd, in 1827 werd hij lid der Fransche Academie. Zijn merkwaardigst werk is: Théorie analytique de la chaleur; hij heeft ook verscheidene verslagen geschreven over den vooruitgang der wiskunde.

[p. 17]

Sophia Germain heeft alleen en volledig die eer verworven, dat mag men zonder twijfel beweren.

Met Fourier dien wij onlangs genoemd hebben, hield Sophia Germain lange briefwisseling. Deze was immers de vriend van hare familie. Hem vertrouwde zij hare zaken, wanneer het er op aankwam, om iets of wat aan het Instituut mede te deelen, waar Fourier een groot gezag bezat. De brieven hebben wij nog, waar hij haar bericht gaf van alle de moeiten die hij deed voor de haastige volvoering der menige rechtsvormen welke men in zulke zaken vereischt⁽¹⁾. Dat daar geen gebrek was aan lovende uitdrukkingen, valt licht te begrijpen. Anderen hebben wij gelezen waar hij, zonder van wiskunde te spreken, hetzij haar tot eene buitenpartij uitnoodigt, hetzij nieuws geeft van zijne zwakke gezondheid. Sophia Germain wisselde ook brieven met den befaamden Libri⁽²⁾. Deze sprak haar van zijne werkzaamheden, en uit wat hij haar schreef mag men oordeelen, dat hij haar meer dan eenen dienst bewees. Het is in eenen van de brieven van Sophia Germain aan Libri, dat zij voor de eerste maal over de kwaal spreekt, die haar weldra tot het graf moest leiden. Wij vertalen hier eene plaats van dien brief⁽³⁾.

‘Mijne gezondheid is zeer zwak, eene haastige

(1) Cfr. Journal de mathématiques pures et appliquées par Liouville 1880.

(2) Libri Carucci (Guillaume-Brutus-Icilius-Timoléon graaf) geboren te Florence in 1803, gestorven in 1869, werd zeer jong nog professor in de Hoogeschool van Pisa en lid van verscheidene Akademien; hij liet dan reeds in de boekdeelen door deze uitgegeven, merkwaardige verhandelingen inlasschen. Politieke zaken deden hem Italie verlaten, hij kwam in Frankrijk waar hij lid werd der Akademie der wetenschappen, en professor van stelkunde in de Hoogeschool, algemeene toeziener van het onderwijs en van de bibliotheken van Frankrijk. Zijne beste werken over wiskunde zijn van dien tijd. Maar hij toonde ook zijnen haat tegen den godsdienst in andere boeken en artikels. Als toeziener der bibliotheken, stal hij voor niet min dan 500.000 frank boeken, dus moest hij Frankrijk verlaten en naar Londen vluchten.

(3) Cfr. Revue Philos. de Th. Ribot: Ch. Henry Manuscrits de Sophie Germain.

[p. 18]

dood zou voor mij een groot geluk zijn, want ik lijd onzegbare pijnen, die mij geenen stond rust laten genieten: ik wilde ten minsten het derde boekdeel lezen van Lacroix⁽¹⁾, maar dat zelf kan ik niet: ik blijf in mijne kamer opgesloten, en zie noch M^r Legendre noch mijne andere vrienden, tenzij M^r S^t Amand die op u altijd veel denkt, en mijne zuster. Men zegt nochtans dat mijn staat niet onverbeterlijk is, maar men voorspelt mij lang lijden. Ik heb van M^r Crelle⁽²⁾ den nummer ontvangen, waar een uwer verhandelingen met eene der mijnen is verschenen⁽³⁾. Hij vroeg mij nieuws van u: ik heb doen weten dat gij naar Geneve vertrokken waart, en, wat mij aangaat, dat het mij, voor langen tijd toch, onmogelijk zal zijn uit zijnen goeden wil wat nut te trekken: waarlijk, op al wat wiskunde aangaat schijnt er nu eene betoovering geworpen: uwe slechte toestand, die van Cauchy⁽⁴⁾, de dood van M^r Fourier’.....

Sophia Germain genas niet. Den 17 Juni 1831, stierf zij van eenen kanker aan de borst; de geleerden

(1) Lacroix (Sylv.-Franç. 1765-1843) werd reeds in 1787 door de Akademie der wetenschappen gekroond, was lid van het Instituut, van dezes stichting af, en leerde achtervolgens wiskunde in de beroemste scholen van Parijs. Zijn: Traité de calcul différentiel et intégral heeft hem het meest zijne faam doen verwerven. Hij liet ook in 1805 een geprezen werk verschijnen onder den titel: Essai sur l'enseignement des mathématiques.

(2) Crelle (Aug.-Léop.) geboren in Pruisen in 1780, was eerst eenvoudig ambtenaar in het bestuur der Bruggen en Wegen: hij bleef niet lang in de lagere graden, en in 1815 was hij lid van het bestuur der openbare werken. Hij werd later belast met de inrichting der eerste spoorwegen van Duitschland. Doch verliet hij nooit de studie der wiskunde. Hij stichtte twee tijdschriften: het eerste is de Journal für die reine und angewandte Mathematik, waar hij zelf vele ervarene werken uitgaf, waaronder het een of ander is herdrukt geweest, het tweede de: Journal für Baukunst.

(3) Cfr. Journal für die Mathematik van Crelle. 1831.

(4) Cauchy (Aug.-Louis. 1789-1857) Leerling en daarna professor in de Algemeene Kunstschool en in de faculteit der wetenschappen, lid van het Instituut, volgde Karel X in zijne ballingschap en werd leermeester van den ongelukkigen Hendrik V. Die onvermoeibare wiskundige schreef menige verhandelingen, bij voorbeeld over de golvingen (voor deze werd hij door het Instituut gekroond) over de polarisatie van het licht en de leer der nummers. Hij heeft ook een schoon tractaat van stelkunde uitgegeven, en lessen over de toepassing der differentieele rekening aan de meetkunde. Hij was niet min godsdienstig dan geleerd.

[p. 19]

werden door dien dood zeer getroffen; de wetenschap verloor veel met haar: ook scheen men haar niet genoeg te kunnen prijzen en loven. In den Journal des Débats verscheen er in 1832 een artikel van Guyot de Fère⁽¹⁾, waar gewag werd gemaakt van al hetgeen hare eer mocht vergrooten. Maar ofschoon wij de glorie van Sophia Germain niet willen verminderen, moeten wij, met M^r Ch. Henry⁽²⁾ de waarheid recht doen: de werken over geschiedkunde, aardrijkskunde en natuurlijke wetenschappen die men haar toeschrijft hebben nooit bestaan. De anderen zijn in voldoend getal om hare faam nog lange jaren te doen voortduren.

In hare handschriften vindt men nog antwoorden aan verscheidene wiskundigen, die haar over moeielijke vraagpunten raadpleegden, verhandelingen over de muziek der Grieken en der Romeinen, en aanmerkingen aan de Théorie des fonctions van Lagrange: deze, zoo zegt M^r Bertrand⁽³⁾ bewijzen ernstige studien over dat deel der wiskunde⁽⁴⁾. Men mag nog eene merkwaardige verhandeling melden over de vergelijkingen:



deze verhandeling verscheen in den Journal für die Mathematik van Crelle in 1831, te Berlijn. Hetzelfde jaar liet zij in dat zelfde tijdschrift een ander werk inlasschen onder titel: Mémoire sur la courbure des surfaces. In dat werk volmaakte zij wat Euler⁽⁵⁾ had

(1) Cfr. den Journal des Débats van 18 Mei 1832.

(2) Cfr. Revue philosophique de Th. Ribot, loc. cit.

(3) Nu bestendige schrijver van de Akademie der wetenschappen.

(4) Cfr. Comptes-rendus de l'Académie des sciences, zitting van 4 Juli 1869.

(5) Euler (Léonard) geboren te Bâle in 1707 en gestorven in 1783; eerst professor van wiskunde in Petersburg in 1727, kwam hij te Berlijn in 1741 en trok weer naar Petersburg in 1775. Daar stierf hij. Hij was dan blind sedert 17 jaren, maar hij had toch nooit het werk gestaakt. Euler was lid van verscheidene Akademien. Hij bevorderde den vooruitgang der differentieele en der integrale rekening: hij paste de stelkunde toe op de bewegingsen evenwichtsleeren en aan de vervaardiging der schepen; en vond het bewijs van zekere stellingen die Fermat slechts vermoed had. Hij heeft ook wijsgeerige brieven geschreven aan eene prinses van Duitschland. Zijne werken zijn bijna allen in het latijn. Het is spijtig dat hij tegen eenen mededinger, d'Alembert, twisten gevoerd heeft waar hij niet geheel en gansch gelijk schijnt te hebben. Hij had 3 zonen die hem waardig waren. Twee van hen waren goede wiskundigen, de andere was zeer geleerd in geneeskunde.

[p. 20]

begonnen, doch zijn het niet alleenlijk aanmerkingen aan de stellingen des grooten wiskundige, maar eigenaardige, diepzinnige en ervarene gevolgtrekkingen, die zij aan de geleerden van haren tijd mededeelde. Sophia Germain had ook al latijn geleerd, en wat scheikunde aangaat was zij hoegenaamd niet ten achteren.

Het is dus niet zonder reden dat Prony⁽¹⁾ Sophia Germain de Hypatia genoemd heeft der 19^e eeuw⁽²⁾. Was het nu misschien om aan hare beroemde voorgangster beter te gelijken dat zij zich op wijsbegeerte wilde toeleggen? In het laatste jaar van haar leven, wanneer zij reeds uitgeput was van krachten, schreef zij eenige wijsgeerige overwegingen, die haar neef, twee jaren na haren dood uitgaf onder den titel: Considérations générales sur l'état des sciences et des lettres aux différentes époques de leur culture. Maar daar moeten wij met haar vrede bekennen, dat zij er nevens geslagen heeft.

Zij wilde toonen dat het menschelijk verstand, in al zijne werken, het zij deze tot wetenschappen, het zij

(1) Prony (Gaspard Riche, baron de, 1755-1839) lid van het Instituut, professor in de krijgsschool en bestuurder van de school der Bruggen en Wegen, regelde den loop van de Pô en verbeterde de havens van Genua, Ancona en Venetië; hij verdroogde de Pontijnsche meerschen, en vond eene soort van breidels uit die nu nog zijnen naam draagt. In 1828 werd hij met den titel van baron beloond. Zijne voornaamste werken zijn: Architecture hydraulique; Mécanique Philosophique. Cours de Mécanique, Méthode de nivellement.

(2) Cfr. Journal de Math. pures et app. par Liouville, 1880.

[p. 21]

tot letterkunde of fraaie kunsten betrekking hebben, niettegenstaande het verschil tusschen die vakken, altijd eenige gemeene regels volgt. Dat had zij gemakkelijk en met gegronde redens kunnen bewijzen. Maar zij wilde in het onderzoek van geschiedenis en oorsprong, van kenmerk en natuur der wetenschap indringen. Over het eerste punt stemt zij met de positivisten in, en breidt op ernstigen toon de dwaasheden uit der eerste schrijvers van die school, welke toen nog pasgeboren was. Wat volgens haar de oorsprong was der wetenschap drukt Sophia Germain niet zeer duidelijk uit. Zij zegt alleenlijk dat het verstand, met zijne ingeborene waarheid, de wetten van zijn eigen bestaan gestadig buiten zich overdraagt: 't is te zeggen de eenheid en evenredigheid, en zij herleidt het onderzoek der oorzaken van een feit tot het onderzoek der eenheid van het heelal, waarvan ieder feit een deel zou zijn. Maar als het er op aankomt om de volstrekte werkelijkheid der wetten van het wezen aan te duiden, wordt zij aarzelend en schijnt te twijfelen of de eenheid die wij tusschen de verschillige verschijnsels bemerken, niet eene loutere vrucht is van eenen aanleg van onzen geest. Zoo trekt hare wijsbegeerte wat meer op het idealismus.

Dat die arme vrouw gedwaald heeft daar moeten wij ons niet van verwonderen. Zij leefde in eenen tijd waar allen bijna die in haar vak wat luister verworven hadden, ongeloovigen waren en vrijdenkers. Doch is het niet spijtig zoo doorluchtig eenen geest door het geloof niet verlicht te zien? God weet hoeveel invloed zij zou uitgeoefend hebben op mannen waarvan velen aan de bevalligheid van haren geest en van haar hart hadden wederstaan?

(Wordt vervolgd.)

Leuven.

A. Milcamps, S.J.