Het Belfort. Jaargang 5

[p. 381]

Wiskundige vrouwen.

EERTIJDS waren geleerde vrouwen kostelijke vogel; maar de moden veranderen evenals de tijden. Men ziet nu inderdaad Vrouwen Advokaten, Vrouwen Doctoors, Vrouwen dit en Vrouwen dat; wiskundige Vrouwen vindt men toch zelden: God zij gedankt! 't Is niet om te zeggen dat er geene moeten zijn. Vrouwen zoowel als Heeren wordt oorlof gegeven om aan de wetenschappelijke ontwikkeling der Maatschappij mede te werken: maar om haren zedelijken vooruitgang door de opvoeding te bevorderen, zijn zij toch beter geschapen. Wij zullen immers zien dat de eene of andere misschien beter zou gedaan hebben, zich op de zaken van haar geslacht toe te leggen. Wat er ook van moge zijn, aanschouwen wij ze alleen als belangwekkende personnagiën, die weerd zijn hunne levenschets in alle talen gedrukt te zien.

Wij zullen hier de orde der tijden volgen, mits er geene merkelijke reden te vinden is, in gelijkheid van aard of van vaderland, om de tijden te verwarren.

De eerste dus waarop wij onze aandacht zullen vestigen, is Hypatia, dochter van Theon⁽¹⁾, befaamden

(1) Theon's faam was in haren vollen bloei onder de regeering van Valentinianus I, Valentinianus II, en Theodosius den Groote, van 365 tot 390. Hij schreef aanmerkingen op de Beginsels van Euclides en op het Almagest van Ptolemaeus cfr. Bouillet. Dict. d'Hist. et de Géographie).

[p. 382]

wiskundigen en wijsgeer van Alexandria⁽¹⁾. Hypatia was in Alexandria ten jare 370 geboren: hare dood viel, volgens de meest aangenomene zienswijze, in 415. Volgens Suidas⁽²⁾ was zij eene vrouw met zeer uitgebreide kennissen begaafd. Onder de oogen en de leiding van haren vader leerde zij meet- en sterrenkunde. Nadien werd zij door hem in Griekenland gezonden, alwaar zij in Athene eenigen tijd verbleef om de lessen der Nieuw-Platoniërs⁽³⁾ te hooren. Dit geschiedde onder de regeering van Arcadius, Theodosius' zoon⁽⁴⁾ Wanneer zij tot Alexandria terug kwam, werd Hypatia door het bestuur aangevraagd, het onderwijs der wiskunde en wijsbegeerte in het Musoeum, dit is in de Hoogeschool van hare geboortestad, over te nemen. Hare faam als meesteres dezer twee wetenschappen was zoo groot, dat men haar den bijnaam gaf van ‘Φιλόσοφος.’ Zij onderwees de wiskunde met zoo veel bekwaamheid dat men hare lessen van alle kanten kwam bijwonen. Hare welsprekendheid was immers zacht en invloedwekkend; en nooit sprak zij in 't openbaar zonder ernstige bereiding. Die haar niet hooren konden, zonden haar brieven, om haar inlichtingen over wetenschappen te vragen. Synesius⁽⁵⁾, een

(1) Men heeft eertijds van Hypatia eene koningin willen maken. Maar zulks is geheel en gansch ongerijmd. Cfr. Montucla. Hist. des Mathém. Part. I, Liv. V. 3.

(2) Suidas, Grieksche Woordenboekschrijver der X^e eeuw. Zijn Λεξιχὸν ἱστοριϰόν is een groot, maar oordeelloos samenraapsel. Hij heeft ons toch vele belangwekkende bijzonderheden over de geschiedenis der letterkunde, en vele plaatsen der oude schrijvers nagelaten.

(3) Dien naam heeft men aan de schiftende wijsgeeren van Alexandria gegeven: zij waanden immers Plato's leerwijze te volgen, doch vervalschten haar door willekeurige uitleggingen en mengelingen met denkwijzen van Oostersche en andere Grieksche wijsgeeren. Plotinus was de stichter van deze wijsgeerige school.

(4) Cfr. Kantor Geschichte der Mathematik, Kap. XXIV. Die griechische Mathematik in ihrer Entartung.

(5) Synesius, was rond het jaar 370 in Cyrene geboren. Hij studeerde in Alexandria en in Rome, werd door zijne medeburgers naar Constantinopel gezonden, om tegen de Lijbische horden hulp te vragen, trouwde in 403, en werd bisschop van Ptolemais in 410. Hij trachtte de kristene leer met Plato's wijsbegeerte overeen te doen komen, en heeft grieksche werken nagelaten, geschreven in belangwekkende, zuiveren maar wat te prachtigen stijl.

[p. 383]

kristen bisschop van Ptolemaïs, schreef haar eenen brief, dien Fermat⁽¹⁾ vertaald en uitgelegd heeft⁽²⁾, over het Areometer of vochtweger⁽³⁾. Wat de wijsgeerige gedachten aangaat, was Hypatia, zooals haar vader, heidin gebleven, want de wijsgeerige scholen waren, verre van daar, met de keizers tot het kristendom niet overgegaan. Zeer geleerd en daarbij wonderschoon, werd Hypatia door vele hooggeplaatste lieden gezocht⁽⁴⁾. Orestes, een heiden, die onder den navolger van Arcadius Egypte kwam regeeren, was haar vriend en haar volgeling. Zulks gaf haar waarschijnlijk moed om de uitdrijving der heidene wijsgeeren uit het Musoeum in het openbaar af te keuren, en heidsche tegen kristene leer wat hevig te verdedigen⁽⁵⁾. Doch is het zeker, dat zij verdacht werd Orestes tegen den H. Cyrillus aan te prikkelen. In het jaar 415, werd een zekere Hierax, die eene kristene school hield in Alexandria, wreedelijk vermoord. Aan Hypatia's invloed werd die euveldaad toegeschreven, en het volk, dat aan zijnen godsdienst innig gehecht was, zonder hem zeer wel te verstaan, wilde redeloos dien moord door een anderen moord wreken⁽⁶⁾. Eens kwam Hypatia uit haar huis

(1) Fermat (Petrus) 1601-1655, raadslid bij het oppergerechtshof van Toulouse, beoefende de wetenschappen, als 't ware voor zijn vermaak, maar vond er niettemin schoone stellingen uit over de toepassing der stelkunde aan de meetkunde. Hij gaf de middels tot de oplossing der vraagstukken over de maxima's en minima's, en zamen met Payral, stelde hij de grondbeginselen van de berekening der waarschijnlijkheden. Hij was ook een geleerde griekschkundige en verklaarde de werken van Diophantes, Euclides en Apollonius.

(2) Cf. Montucla, loc. cit.

(3) Haar broeder Epiphanes, ook wiskundige, droeg haar een werk op over de sterrenkundige tafels van Ptolemaeus. Cf. Montucla loc. cit.

(4) Hypatia schijnt niettemin deugdzaam en zuiver te zijn gebleven. Cf. Franck. Dict. des sciences philosophiques.

(5) Encyclop. du XIX^e siècle (Alexandrie)

(6) Cf. Feller. Dict. Hist.

[p. 384]

getreden. Het volk nam deze gelegenheid waar om zijne wraakzucht te voldoen. Hypatia werd tot voor eene kerk gesleurd en daar met stukken potten en dakpannen gesteenigd: men verscheurde haar lichaam, en droeg er de bloedige stukken van door de straten⁽¹⁾. Zijn de moordenaars wreed genoeg geweest om die in het vuur te werpen?⁽²⁾ Twijfelen is hier het wijste: ontkennen ware te partijdig. Voor meer of min, zullen toch ongeloovige en protestantsche schrijvers de oorzaak van dien gruwelijken moord vinden in de onverdraagzaamheid der katholieke kerk!⁽³⁾ Niemand van hen zal bij dit verhaal voegen, dat bisschop Cyrillus en al de goede kristenen het eens waren, om de euveldaad zuur te betreuren⁽⁴⁾. Zoo schrijft men immers historie in die partij.

Een woord nog over den levenstaat en de werken van Hypatia. Ofschoon Suidas haar als de vrouw van zekeren wiskundigen Isidorus voorstelt, wordt dit door Kantor niet aangenomen, en noch Feller noch Montucla maken er gewag van. Wat hare werken aangaat, mogen wij zeggen dat Hypatia de laatste was uit geheel de Hoogeschool van Alexandria, die eenig merkelijk schrift naliet⁽⁵⁾. Die werken zijn tot ons niet overgekomen. Men is zelfs niet eens voor wat hunne titels aangaat. Volgens de zekerste oorkonden, zullen wij noemen:

Aanmerkingen aan de sterrenkundige tafels van Diophantes⁽⁶⁾.

(1) Cfr. Encyclop. du XIX^e siècle. Hypat.

(2) Ibid. Daar alleen zijn wij die bijzonderheden tegengekomen; op dezelfde plaats mag men ook lezen: De Parabolaans, soort van geestelijke soldaten, geleid door Petrus, lezer der Kerk van Alexandria, vielen Hypatia aan, enz. 't Is mogelijk, maar niet zeer waarschijnlijk.

(3) Cfr. Kantor. Geschichte der Mathematik loc. cit. Max. Marie, Hist. des Sciences, Math. et Phys. Hypati. Toland, Tetradymus. Franck, Dictionnaire des sciences philosophiques.

(4) Cfr. Feller, Dict. Hist.

(5) Cfr. Kantor, loc. cit.

(6) Diophantes mag men den vader noemen der algebra; waar hij de eerste grondbeginselen van geeft in zijne Ἀριθμητιϰά. Men weet niet juist in welke eeuw hij leefde: het waarschijnlijkste is dat het rond de tweede helft is van de III^e eeuw na Christus. Cfr Thirion. Hist. de l'Arithmétique.

[p. 385]

Aanmerkingen aan het werk van Apollonius over Kegelsneden⁽¹⁾.

Aanmerkingen aan de Syntaxis van Ptolemaeus⁽²⁾.

Hypatia zou misschien veel beter gedaan hebben met zich zaken van haar geslacht aan te trekken, zoo als de tweede vrouw met welke wij ons zullen bezighouden.

De markgravin du Chastelet (Gabrielle-Emilie le Tonnelier de Breteuil) was in 1706 geboren, en stierf in het paleis van den Poolschen koning Stanislas⁽³⁾, te Luneville in 1749. Zij was dochter van den Baron de Breteuil, binnenleider der vreemde vorsten en van hunne afgezanten tot den Koning van Frankrijk. Door hare schoonheid en haar verstand bekoord, vroegen veel jonge edellieden haar ten huwelijk. Zij trouwde zeer jong met den markgraaf du Chastelet-Lomont, luitenant generaal in het koninklijk leger. Te dien tijde had zij bijna al de werken van de goede schrijvers der oudheid gelezen. Zij had zelfs eene vertaling begonnen van Virgilius, waar nog eenige handschriftelijke deelen van bewaard worden. Maar op wijsbegeerte en wiskunde legde zij zich nog

(1) Apollonius was tijdgenoot van Archimedes. Hij schreef een werk in acht boeken over de Kegelsneden, waar men de schoonste eigenschappen vindt der kromlijnen van den 2^den graad. Hij verdiende zoo den naam van uitmuntend meetkundige. Men schrijft hem ook de leer der bijkringen toe. Cfr Ibid.

(2) Ptolemaeus, Grieksche sterrenkundige in de eerste jaren der 2^de eeuw na Christus, te Ptolemais in Thebais geboren, leefde langen tijd in Alexandria of dicht tegen die stad. Hij schreef menige werken over aardrijkskunde, natuurkunde, sterrekijkerij wis- en sterrenkunde. Zijn voornaamste werk was de μεγάλη σύνταξις, verhandeling in 13 boekdeelen over deze laatste wetenschap. Dit traktaat is meer gekend onder den titel van Almagestus; Over de werken van Hypatia. Cfr. Kantor en Max. Marie lib. cit. Wolf. Mulierum Graecarum fragmenta.

(3) Koning van Polen, die uit zijn rijk verbannen, in Frankrijk was komen verblijven.

[p. 386]

met grooteren ijver toe. Dit was immers beter op haren aard gepast: want ofschoon zij zeer veel verstand had, en schoone letterkunde, voornaamlijk schoone verzen, prees, doch werd hare welsprekendheid meer om nauwkeurigheid, juistheid der woorden, en ernstigheid van gedachten geschat. Haar eerste werk was eene verklaring der wijsbegeerte van Leibnitz⁽¹⁾, onder den titel, Institutions de Physique⁽²⁾, en zij droeg het aan haren zoon en leerling op. Gedurig was die vrouw met de zoogenoemde wijsgeeren dezer eeuw in betrekking⁽³⁾. Zij voerde met Mairan⁽⁴⁾ eenen langen strijd over de levende krachten⁽⁵⁾ en behaalde eenen prijs van het Fransch Instituut over de voortzetting van het vuur⁽⁶⁾. Maar tusschen zulk volk vond zij haar bederf voor aard en zeden. Zoo verhaalt men dat zij niet zeer verdraagzaam was voor wie haar tegensprak: een schrijver die tegen haar eene gisping had durven wagen werd in den kerker gesmeten, en de markgravin, liet hem maar los, wanneer zij van hem niets kwaad meer verwachtte⁽⁷⁾.

Dat verhaal nochtans aanzien wij hoegenaamd niet als zeker: andere schrijvers spreken van haar op eene geheel andere wijze. Dit feit, bij v., wordt in de Bio-

(1) Leibnitz, (1646-1716), groote rechtsgeleerde en wiskundige, natuur-, aard-, geschied- en wiskundige. In dit laatste vak voornamelijk was hij uitmuntend. Hij bekleedde vele heerlijke ambten, want zijne wetenschap deed hem overal prijzen: hij werkte ijverig mede tot den vooruitgang der wetenschappen in Europa. Wijsgeer wilde hij ook zijn, maar daar was hij minder toe geschapen.

(2) Brussel 1740.

(3) Cfr. Feller, Dict. Hist.

(4) Jean Jacques Dortus de Mairan, geboren te Beziers in 1678, gestorven te Parijs in 1771, trad nog zeer jong in de Fransche Akademie, waarvan hij in 1741, na Fontenelle, bestendige schrijver werd. D'Aguessau benoemde hem voorzitter van het Tijdschrift der Geleerden. Hij schreef vele verhandelingen over wetenschappen, lofreden der leden van de Akademie en brieven aan geleerden en wijsgeeren.

(5) Brussel 1741.

(6) Parijs 1744 Cfr. Poggendorff. Biogr. Handwort. zur Geschichte der exacten Wissenschaften.

(7) Cfr. Feller. Dict Histor.

[p. 387]

graphie Universelle van Michaud zoo tegengezegd: Eens toonde men haar een boeksken waarin de schrijver haar bespottede. ‘Indien die man zijnen tijd verloren heeft met die zottigheden neder te schrijven, antwoordde zij, den mijnen wil ik toch niet verkwisten met ze te lezen.’ Wat er ook van zij van hare goedheid, zeker is het, dat haar gedrag hoegenaamd niet stichtend was. Door twee driften voornamelijk werd zij geprikkeld: speelzucht en liefde. De eerste deed haar veel geld verliezen, de andere schond haar leven.

Men weet niet juist wanneer zij met Voltaire kennis maakte: maar voor de uitgeving van haar eerste werk, had zij reeds begonnen met hem in schandelijke betrekking te verkeeren. Wanneer zij te Parijs al het vermaak hadden genoten dat weelde en wulpschheid konden verschaffen, vertrokken zij samen naar Cirey, eene streek op de grenzen van Champagne en Lotharingen gelegen. De markgravin studeerde wiskunde, wijsbegeerte en hedendaagsche talen. Voltaire legde zich ook op wiskunde toe: er zijn zelfs schrijvers die hem eene vertaling en uitlegging toe schrijven der ‘Principia Mathematica philosophioe naturalis’ van Newton⁽¹⁾. Maar de meeste aanzien ze als het werk zijner vrijster. Het beste bewijs vinden wij er van in het volgende, dat Voltaire zelf in eenen zijner brieven verteld heeft⁽²⁾: ‘Dezen nacht, 4 September, zat eene vrouw, die Newton vertaald en uitgelegd heeft, in een woord, een zeer groot mensch, aan haren lessenaar, volgens hare loffelijke gewoonte. Onverwachts kwam er een

(1) Cfr. Ph. Chasles, Encyc. du XIX^e siècle, Newton (Isaac 1642-1727) een der beroemdste mannen van Engeland, vond voor zijn 23^e jaar zijn Binomiaal theorema en de differentiale rekening uit. Waarschijnlijk is deze leer, door hem en door Leibnitz uitgevonden, bij alle twee eigenaardig. Hij vervaardigde ook eene leer over het licht, die, hoe schoon zij zij, nu verlaten is: hij vond de wetten der algemeene zwaartekracht, en schreef menige werken, waaronder datgene waar wij van spreken.

(2) Cfr. Rebière. Mathématiques et mathématiciens: Mère Savante.

[p. 388]

meisje op de wereld. Men legde het pas geboren kind op een boek van meetkunde, dat daar bij geval lag, en de moeder ging stillekens te bed.’

De rede misschien waarom men over het eigendom van dat werk zoolang gestreden heeft, is dat zij met andere vrouwen geen woord van wetenschappen sprak; zij was ook altijd de eerste van allen wanneer het er op aankwam eene feest bij te wonen, of zich naar het hof te begeven. Dikwijls ook was zij met Voltaire naar Luneville gegaan, om eer te bewijzen aan den Koning Stanislas. Daar had zij Saint Lambert⁽¹⁾ ontmoet, en voor hem verliet zij Voltaire, die zijn spijt opkropte, en zweeg door vrees van hare gramschap. Overigens kon hij van haar hoegenaamd niet scheiden. Langen tijd was hij door Frederik II, Koning van Pruisen, uitgenoodigd geweest om zijn verblijf in dit land te nemen. Zoo lang zijne beminde leefde, wilde hij de vraag niet aanveerden. Later hernieuwde Frederik zijn verzoek: maar Voltaire werd allengskens oud en hij bleef in Frankrijk, om zijne gezondheid niet geheel en gansch onder de nevelachtige lucht van Duitschland te verliezen⁽²⁾. Komen wij nu nog voor een oogenblik tot de markgravin terug. Hoe schandelijk haar leven was, heeft men hier mogen lezen. Dat wulpsch gedrag werd door God streng en bitter gestraft. Tien dagen immers na de geboorte van een onwettelijk kind, stierf zij in den ouderdom van 43 jaren⁽³⁾, na door een schrikkelijk

(1) St Lambert (Ch. François, marquis de) 1717-1803, eerst soldaat der Lotharingsche wacht, hechtte zich aan den dienst van den Koning Stanislas, streed tegen de Duitschen in Hanover. Na het leger verlaten te hebben schreef hij met Diderot in de Encyclopédie, maakte verzen, en werd lid gekozen der Akademie. Hij schreef een gedicht over de Jaargetijden, vluchtige dichtstukken, Verhandelingen over Bolingbroke, en eenen Algemeenen catechismus, waar hij de leer van Helvetius in alle hare eigenzuchtigheid verdedigde.

(2) Cfr. Chasles Encycl. du XIX^e siècle.

(3) Cfr. Chasles Encyclop. du XIX^e siècle.

[p. 389]

voorbeeld getoond te hebben, dat de grootste gaven des geestes van geene bezoedeling kunnen beveiligen, wanneer men zedigheid en godsvrucht verloren heeft.

Ondanks haren ijver voor studiën, was de markgravin op alles gezet, wat de vrouwen gewoonlijk zoeken. Voltaire zegde dat haar verstand zeer wijsgeerig was, maar dat haar hart de sieraadjes lief had⁽¹⁾. ‘Ik lach meer dan alle anderen met de tooneelpoppen, zegt zij zelf in eene verhandeling over het geluk, en ik beken dat eene doos, een porselein, een nieuw meubel voor mij een ware wellust zijn.’ Uit hetgeen wij reeds gezegd hebben, kunnen de lezers oordeelen, wat die verhandeling over het geluk moest beteekenen. Dit zij genoeg over de markgravin du Chastelet, die eene andere vrouw zoo gekenschetst heeft: ‘Emilia streeft zoodanig zoo te schrijven als zij niet is, dat men niet meer weet wat zij waarlijk is. Zij heeft verstand, maar zij wil er meer toonen dan zij heeft, ook legt zij zich liever op afgetrokkene wetenschappen dan op fraaie kunsten toe. Zij meent dus boven alle vrouwen uit te steken.’ Zij lukte niet naar begeerte, want hare werken vergeet men, hare ontucht minder, maar niet tot hare eer.

Veel weiniger weten wij te zeggen over Maria-Gaëtana Agnesi. Deze was den 16 Maart 1718 te Milaan geboren; haar vader was professor van wiskunde op de Hoogeschool van Boulogne. Negen jaar oud, kende Gaëtana reeds latijn; en daarna leerde zij met groot gemak grieksch, hebreewsch, fransch, duitsch en spaansch. Zij verliet nadien de studie der talen voor wiskunde en wijsbegeerte; in 1750 werd haar door den Paus Benedictus XIV oorlof gegeven om haren ziekelijken vader in hetzelfde onderwijs te vervangen. Zij schreef voor hare leerlingen een werk waar de titel zoo van luidt: Institutiones analyticoe. Dit werk is vertaald geweest door Anthelmy, en met aanmer-

(1)

Son esprit est très philosophe
Mais son coeur aime les pompons.

[p. 390]

kingen door Bossut uitgegeven. Het droeg sedert dien den titel: Traités élémentaires de Calcul différentiel et de Calcul intégral⁽¹⁾. Maar in haar eenvoudig hart bracht wetenschap geene ijdelheid mede. Dus was het haar geene moeite haar luisterrijk ambt af te zeggen, wanneer zij zich door God tot een heiliger leven hoorde uitnoodigen. Zij verliet de wereld om zich aan den dienst der zieken toe te wijden. Overigens hebben wij nog werken van haar, die getuigen over hare godsvrucht, namentlijk eene verhandeling over de mysteriën en de deugden van Jesus-Christus, en twee verklaringen, de eerste van het tractaat van den H. Laurentius Justinianus, De sacro connubio, de tweede van het tractaat des H. Bernardus, De passione Christi. Zij stierf te Milaan in een gasthuis van arme vrouwen, den 9 Januari 1799, in groote faam van heiligheid.

Houden wij ons nu weder met eene Fransche bezig, Sophia Germain, geboren te Parijs in 1776, den 1 April (de dag schijnt welgekozen voor zoo eene ongewoone vrouw), en in dezelfde stad den 17 Juni 1831 gestorven. Geen teeken van bijzonderen roep tot de wiskunde had zij nog gegeven, wanneer de Geschiedenis der Wiskunde van Montucla⁽²⁾ haar onder de hand viel. Die geschiedenis was wel moeilijk om verstaan, maar de historie van Archimedes die drij jaren lang zijn vaderland bevrijd had van de Romeinsche macht, en die gestorven was zonder het oog van zijne meetkundige bezichtigingen af te slaan, gaf haar moed om hare studie voort te zetten; zij was dan maar dertien jaar oud. Zoo jong nog, toonde zij zoodanige bekwaamheid voor nauwkeurige wetenschappen, dat zij de aandacht

(1) Cfr. Bouillet lib. cit., Max-Marie Agnesi (Marie).

(2) Montucla 1725-1799, schreef niets anders dan de Geschiedenis der wiskunde, maar dat werk is zeer merkwaardig door klaarheid van den stijl en diepzinnigheid van onderzoeken. Montucla bekleedde eenige openbare ambten. Hij werd lid van het Instituut, van de stichting af dezer geleerde maatschappij.

[p. 391]

trof van den befaamden Lagrange⁽¹⁾. 't Was dan immers de tijd der fransche beroerten, en Sophia begreep weldra dat zij door ernstig leeren vele gevaren zou vermijden, waar zij gestadig in het vaderlijk huis hoorde van spreken⁽²⁾.

Tegen hare familie moest zij eerst werken, want men verstond zulke ingenomenheid niet. Sophia stond dikwijls 's nachts op, zelfs wanneer de inkt in haren inktpot vervroos, en zij studeerde met sargien op haar lijf, want men nam hare kleederen 's avonds altijd weg. Eindelijk verkreeg zij toch de werken van Cousin⁽³⁾ en daarin leerde zij differentiale en integrale rekening⁽⁴⁾. Van de stichting af der Algemeene Kunstschool, bekwam zij schrijfboeken der leerlingen: de nieuwe en aantrekkelijke leerwijze van Lagrange trof hare aandacht en zij nam dezes toegevendheid te baat, die aan de studenten veroorloofde hem geschrevene opwerpingen te brengen. Sophia Germain zond de hare onder den naam van eenen leerling der school. Lagrange loofde den valsch-

(1) Cfr. Encyclop. du XIX^e siècle. - Lagrange (Jos. Louis), geboren te Turin in 1736, te Parijs in 1813 gestorven. Op 18-jarigen ouderdom, zond hij aan Euler het antwoord op eene vraag waar deze sedert 10 jaar de oplossing van zocht; het jaar daarna werd hij professor in de geschutschool van Turin, en behaalde 5 keeren den prijs van de Fransche Akademie der Wetenschappen. Hij verbleef 20 jaren in Berlijn, waar hij Euler als voorzitter der Akademie verving. Na de dood van Frederik II, kwam hij in Frankrijk, en werd daar professor in de Normalen, en dan in de Algemeene Kunstschool. Napoleon benoemde hem lid van het Senaat. De stelkunde heeft hij tot haar hoogste punt verheven, en ook meer dan eene wiskundige toepassing op Natuur- en Sterrenkunde nagelaten.

(2) Haar vader was immers lid der Constituante.

(3) Cousin (Jacques-Antoine-Joseph 1739-1800), werd lid van de Akademie der wetenschappen in 1772, hij onderwees 33 jaar lang natuurkunde en wiskunde. Hij werd acht maanden en half onder de Fransche beroerten in den kerker opgesloten. Daarna was hij tot openbare posten geroepen, en werd eindelijk in 1797 lid der Wetgevende Kamer, en Senator in 1799. Hij was sedert 1795 lid van het Instituut. Men heeft van hem: Cours de calcul diff. et intégral; Traité élémentaire de physique (dit werk was in den kerker geschreven); Verhandelingen in de Acta academiae eletoralis Moguntiae.

(4) Cfr. Maxim. Marie. Sophie Germain.

[p. 392]

namigen schrijver, maar weldra werd de ware schrijfster gekend. Dan was het dat Lagrange haar kwam bezoeken en vurig geluk wenschen.

Tusschen de jaren 1800 en 1820, zocht zij bewijzen om de leer van Fermat te bevestigen. Die kost zij niet bewijzen, maar vond, al strevend tot dit doel, eenige Theorema's die Lagrange bij zijne tweede uitgave der: Théorie des nombres gevoegd heeft, en was in gestadige briefwisseling met Lagrange, Delambre⁽¹⁾, Lalande⁽²⁾ en Gauss⁽³⁾. Hare betrekkingen met dezen laatsten zijn te belangrijk om over te stappen.

Sophia Germain wilde eerst aan Gauss haren naam niet verklaren. Zij schreef hem onder den valschen naam van Leblanc, en Gauss antwoordde haar, steunende op het gezag van den grooten oosterschetaalkundige Sylvester de Sacy

De eerste brief van Sophia is niet gedagteekend en schijnt in het begin van het jaar 1804 geschreven. Den 21 November van dit zelfde jaar zond zij aan

(1) Delambre (J.B. Jos.) 1749-1822; was eerst professor van letterkunde, en begon maar met 37 jaar sterrenkunde te leeren. Hij vervaardigde tafels van Uranus, en schreef verschillige verhandelingen over wetenschappen: hij werd bestendige schrijver der Akademie van de wetenschappen, en verving Lalande in het onderwijs der sterrenkunde; zijne voornaamste werken waren over sterrenkunde en over de grondleer van het metriek stelsel.

(2) Lalande (Jos. Jerome Le Français de). 1732-1807, werd in 1751 belast met onderzoekingen over den afstand tusschen de maan en de aarde, daarna werd hij lid van de Akademie der wetenschappen en professor van sterrenkunde. Hij vormde vele leerlingen die hij zelf kosteloos in zijn huis het leeren. Om van zich zelven te doen spreken, waande hij Godloochenaar te zijn. Hij heeft menige werken nagelaten, waar onder het nuttigst zeker zijne tafel der verhoudingsgetallen is.

(3) Gauss, sterren en wiskundige, geboren in 1752 in Brunswick, gestorven in 1855, vond, 18 jaar oud, de methode der ‘minste vierkanten’ uit, werd in 1807 professor in Göttingue, en legde zich zijn leven lang op de studie der sterrenkunde toe. Zijne: Disquisitiones Arithmeticae veranderden bijna geheel de leer der nummers. Hij schreef ook: Theoria motus corporum coelestium. Theoria combinationis observationum erroribus minimis obnoxiae. Theorie des Erdmagnetismus; en vele andere werken, die, hoe wel zij van het zelfde belang niet zijn, den voortgang der nauwkeurige wetenschappen toch hebben bevorderd.

[p. 393]

haren briefwisselaar een antwoord op eene vraag die Lagrange niet had kunnen oplossen. Zij bewees dat men de uitdrukking: s¹⁰ -11 (s⁸ - 4s⁶r² + 7s⁴ r⁴ - 5s² r⁶ + r⁸) r² tot deze andere kon herleiden: (s⁵ - 11r⁴)² 11 s⁴ - 3s² r² r⁴) r².⁽¹⁾

t²

11u²

Lagrange moest, gelooven wij, aardig staan kijken, wanneer hij vernam dat hij door eene vrouw was overtroffen geweest. 't Is zooveel te meerder eer voor Sophia Germain. Den 21 Juli 1805 zond zij hem eenen anderen brief die nog onderteekend is met den naam Leblanc. De eerste zin van dit geschrift is waard hier overgeschreven te worden: ‘Gij laat mij de hoop u over het voorwerp uwer studiën te onderhouden: niets zou mij aangenamer wezen dan zulke briefwisseling.’ Gauss had ergens gezegd: ‘Wij onderzoeken hier de drieledige vormen niet, maar die welke men door o mag bepalen; die zullen wij later meer in het bijzonder bestudeeren; drieledig schijnen zij maar, want zooals men het later zal zien, men mag ze tot tweeledige vormen herleiden⁽²⁾.’ Sophia Germain schreef hem dat zij die herleiding reeds had gevonden. In den zelfden brief vinden wij eenige inlichtingen over eenen boekhandelaar die Gauss ongetrouw was geweest, eene samenvatting van het vierde boekdeel der Mécanique céleste van Laplace⁽³⁾

(1) Ziet hier de tusschenrekeningen: s¹⁰ - 11 (s⁸ - 4s⁶ r² + 7s⁴ r⁴ - 5s² r⁶ + r⁸) r².
= s¹⁰ - 2.11 s⁶ r⁴ + 11 (5+6) r⁸ s² - 11 (s⁸ - 6s⁶ r² + 7s⁴ r⁴ + 6s² r⁶ + r⁸)r² = s¹⁰ - 2.11 s⁶ r⁴ + 11² r⁸ s² - 11 (s⁸ - 6s⁶ r² + 9s⁴ r⁴ - 2s⁴ r⁴ + 6s² r⁶ + r⁸)r² = s⁵ - 11 r⁴)² - 11 (s⁴ - 3s² r² - r⁴) r².

(2) Cfr. Gauss. Disquisitiones Arithmeticae p. 267.

(3) La place (P. Simon, marquis de) 1749-1827, was van zijn twintigste jaar af professor van wiskunde in eene krijgschool, bekwam weldra de gunst van d'Alembert, werd in 1784 professor in de normalescholen en lid van het Instituut sedert dezes stichting. Hij was na de omwenteling van den 18^en Brumaire, minister van Binnenlandsche Zaken, maar voor politieke en praktische zaken bezat hij niet de minste bekwaamheid. Hij moest zijn ontslag geven, maar trad in het Senaat, was er voorzitter van, en werd pair van Frankrijk benoemd onder de Herstelling. Hij volmaakte het stelsel van Newton, loste er de moeilijkheden van op, en verspreidde het onder het volk door schoongestijlde werken, die voor hem de deur van de Akademie ontsloten. Zijne twee meesterstukken zijn. Mécanique céleste en Théorie analytique des probabilités.

[p. 394]

en eene schets van Legendre's⁽¹⁾ verhandeling over de bepaling der omloopen van de staartsterren.

Sophia Germain zal niet meer lang haren naam zwijgen. Wij zullen hier vertellen hoe dit geschiedde, Binst den veldtocht van Pruisen werd de generaal Pernetty, een vriend der familie Germain, gelast met het beleg van Breslau. Sophia nam die gelegenheid waar om hem den grooten wiskundige te bevelen. Deze werd welhaast gewaar dat hij met duizend beleefdheden door den stadvoogd van Brunswick behandeld werd. Verwonderd vroeg hij natuurlijk om de oorzaak van die onverwachte voorkomendheid en hij hoort den naam eener vrouw. Maar die kent hij niet. Hij zendt eenen brief naar Parijs en alles wordt klaar door het antwoord van Sophia Germain. Zij schreef hem immers den 20 Februari 1807:

‘Mijnheer Pernetti heeft mij rekening gegeven der heerlijke zending waar ik hem mede belast had: ter zelfder tijd heeft hij mij laten weten dat hij u mijnen naam had doen kennen. Die gelegenheid heeft mij bewogen om u te vermanen dat ik u niet zoo onbekend ben als gij denkt, maar dat ik uit vrees van de belachelijkheid, die de naam van geleerde vrouw altijd meedraagt, den naam van M. Leblanc eertijds heb ontleend, om u te schrijven en u notas mede te deelen die zeker de goedheid niet waardig zijn, waarmede gij er op geantwoord hebt.’ Het geschrift is in dien brief losser dan in de eerste. Sophia Ger-

(1) Legendre (Adrien Marie), 1752-1833, deed onderzoekingen met Cassini en Mechain om de middaglijnen van Parijs en Greenwich te verbinden, en onderwees tot het einde zijns levens in de krijgschool. Zijne ‘Eléments de Géométrie’, gebruikt men nu nog in de scholen. Een ander werk van hem heeft ook zeer groote waarde: het zijn zijne verscheidene verhandelingen waarin hij de leer der elliptische functien volmaakte.

[p. 395]

main moest nu immers geene argwaan over haren waren naam meer vreezen, en dus het geschrift van eenen man niet meer nadoen⁽¹⁾.

Gauss wachtte niet lang om te antwoorden en begon, zoo met het kan raden, met hevige gelukwenschen en vurige dankbewijzen. In dien brief vinden wij aanmerkingen over twee stellingen, die Sophia Germain wat te veel in het algemeen uitgesproken had. Gauss gaf er eene duidelijkere uitdrukking van⁽²⁾; overigens, gaf hij klare blijken van zijne groote achting voor die geleerde vrouw; ‘de ervarene bemerkingen waar uwe brieven mede vol zijn, hebben mij, zoo schreef hij, zeer aangenaam geweest: ik heb ze met aandacht bestudeerd, en ik bewonder de gemakkelijkheid waarmede gij al de deelen der Rekenkunde doorgrond hebt, en het doorzicht waarmede gij ze hebt kunnen veralgemeenen en volmaken⁽³⁾.

(Einde in volgende afl.)

Leuven.

A. Milcamps, S.J.

(1) Cfr. Boncompagni Cinque lettere de Sofia Germain à Carlo Federico Gauss.

(2) Ziet hier die twee stellingen: wij schrijven letterlijk de opgaven uit van Sophia Germain en van Gauss: 1. (Soph. Germ.) Si la somme des puissances n^iemes de deux nombres quelconques est de la forme hh + nff, la somme de ces nombres eux-mêmes sera de la même forme. (Gauss) Soit p un nombre premier de la forme 3n + 1. Je dis que 2 (c.a d. + 2 et - 2) est un résidu cubique de p, si p se réduit à la forme xx + 27 y.y; que 2 est non résidu cubique de p, si 4 p se réduit à cette forme. - 2. (Soph. Germ) Si l'un des facteurs de la formule yy + nzz (n'étant un nombre premier) est de la forme (1, 0, n) l'autre appartient nécessairement à la même forme. (Gauss) Soit p un nombre premier de la forme 8n + 1. Je dis que + 2 et - 2, seront résidus ou non résidus biquarrés de p suivant ce que p est ou n'est pas de la forme xx + 64yy.

(3) Cfr. Boncompagni Lettera inedita di Carlo Federico Gauss a Sofia Germain; Ch. Henry: Bulletin des sciences mathématiques de Darboux, 1879-1880.