Het Belfort. Jaargang 4

[p. 35]

Een Geertsbergsche straatnaam.

Presque toutes les villes de la Belgique avaient leur quartier ou leur rue des lombards.
P. De Decker,
Études sur les monts-de-piété en Belgique.

DE stad Geertsbergen, in het zuid-oostelijk hoekje van Vlaanderen, is niet tot stand gekomen gelijk onze andere steden, traagskens aan en als van lieverlede; evenmin loopt haar oorsprong verloren in het duister der tijden: zij ontstond als bij tooverslag, ten jare 1068, onder de regeering van Boudewijn van Bergen, den VI^en, graaf van Vlaanderen en van Henegouw. Het kan hier niet passen de reden na te gaan waarom een bij uitstek wijze vorst, op de grenspaal zijner twee gouwen, een bolwerk opwierp tegen zijne Waalsche onderzaten: wie weet, voorzag hij de rampen niet welke Richildis, zijne trotsche gemalin, na zijne dood zou brouwen? Althans de vrome graaf begon met eene keure of vrijheidscharter te vergunnen waarvan de hoofdbepaling luidde: Alwie in Geertsbergen erf koopt, en zich aan de stedelijke wet, volgens het oordeel der schepenen, onderwerpt, wordt vrij, al was hij dat vroeger niet. Nu kan men gissen wat al janhagel of, volgens oud Geertsbergsche spreuk, wat al raspailje⁽¹⁾ daar kwam toegevloeid uit Vlaande-

(1) De Bruggeling Niklaas Despars (1522-1597) gewaagt in zijne Chronicke van eeneghe quade ende rouckeloose raspaylgien, en dat wel op het jaar 1488. De geleerde J. David gebruikt ievers raspaelje als synoniem van een Fransch woord dat er goed meê rijmt. - Bezijden Geertsbergen bestaat ten huidigen dage nog een overschot van het Raspaillenwoud, waarover een dik boekdeel kan geschreven worden. Ter plaats waar de kinderen gaan rambanzen (verminkte benaming der braambeziën) trekken, verstaken en verschansten hun de laatste Witte Kaproenen, door Froissart les pourcelets de la Raspaille geheeten; dáár ging Daniël Heinsius, in verlof uit zijnen leeraarsstoel van Leiden, het lierdicht neuriën: In fontem purissimum, in sylvâ non procul Gerardimontio; dáár wandelden eeuwenlang, op hun eigendom, de Benediktijner-monniken der S^t-Adriaansabdij; dáár stichtten de Predikheeren, onder geleide van den vromen Pater Ambrosius Druwé, een klooster in 1684; dáár verborg de beruchte Jan De Lichte ten deele zijnen roof. De historie van een bosch? Waarom niet, als zij rijk is in gebeurtenissen!

[p. 36]

ren, uit Brabant, uit Henegouw, ontvluchtend de dienstbaarheid, allerlei boeten en karweien, en meerdere knevelarijen der beers⁽¹⁾ en van hunne landbaljuws. Niettemin is onze overtuiging dat de Walen, te dien tijde, veel beter t' huis bleven, of moesten t' huis blijven als in latere eeuwen, en dat hier eene uitsluitelijk Dietsche bevolking tot stand kwam⁽²⁾. Ons bewijs ligt in de overlevende volkstaal, thans verbasterd, maar nog krielend van aloude Vlaamsche benamingen, ‘zoovele perels in eenen mesthoop verloren’, zei J. David. Ook willen wij, gelijk in den langvervlogen kindertijd, eene poos gaan neêrzitten, met den eersten toog, op de zulle van den bouw, op den hoek van de Pensstraat en van het Bokerstraatje, met onze voeten in de zeppe en onze kaboets op den kop, en aandachtig luisteren naar het saagsken dat gebeurd is in de Pussemijstraat, verre van de Duytsenbroek, en nabij den Buizemont⁽³⁾...

(1) Beer, Ber, Baro. Een der vier bers of hoofdbaronnen van Vlaanderen, was de heer van Boelare, op twee boogscheuten afstand van Geertsbergen (vermits een brug over der Dender lag, buiten de Boelarepoort), ‘zijnde de laatste baron van Boelare, Francisco de Cassina, graaf van Wonsheim en della Martesana, in 1797 in eenen hoogen ouderdom zonder kinderen overleden, hebbende als beer van Vlaanderen de huldingen bijgewoond der Keizers Jozef II, Leopold II en Francies II.’ De latere bezitter der gewezen heerlijkheid van Boelare bleef in de volksspraak beer geheeten, tot aan zijne dood, omtrent het jaar 1850.

(2) Dietsch, Dutsch, Duitsch, daar er alsdan nog geene spraak was van eene Vlaamsche taal. Zeer zelden, zegt J.F. Willems, vindt men in de oude schriften der XIII^e en den XIV^e eeuw de benaming in Vlaemsce gebezigd. Meester Jan Yperman, in de laatste helft van de dertiende eeuw geboren en tijdgenoot van Jacob van Maerlant, was een der eersten die gewaagden van vlaemscher talen; ook schrijft hij om 't even in: Dits beghin van cirurgien: ‘dat hi syn werck maecte in dyetscher talen....... in dietsche....... in vlaemscher talen omdat hi begeerde dat syn soen profiteerde dairmede’.

(3) Toog, foire, vrije jaarmerkt, van toogen, toonen. De jaarmerkten van eersten maandag der maanden Maart, April en Mei worden nu nog eerste, tweede en derde toog genoemd.
Zulle, zuil, drempel, dorpel.
Bouw, het gebouw bij uitnemendheid: men denke aan het Fransche le Louvre (l'oeuvre), Urbs, (Roomen), het Steen, van waar de benaming van sommige steenstraten, enz.
Pensstraat, peynsstraat, waar de Franschgezinden rue de la paix van maakten: eigenlijk rue aux tripes zoo als te Leuven of rue des bouchers zoo als te Brussel.
Bokerstraat, Boeckeers, Boogkeers, ook te vinden in Antwerpen en in Dendermonde. Zie de verklaring van het woord in onze laatste aanteekening.
Zeppe, zijp, grep, straatriool.
Kaboetse, kapoets, karpoets, van 't Latijnsch caput, zoo als capuche, capuchon, kaproen, in 't Fransch chaperon, waar het huidige chapeau van komt: muts, hoofddeksel. De dichter Tollens gebruikte het woord in zijne eerste uitgaaf der Overwintering op Nova-Zembla:
En slingren zich om 't hoofd karpoetsen van den bont.
Saag, saga, verdichtsel, vertelsel. De dichter Frans Rens liefkoosde de Deensche en de Finlandsche sagen: hij was immers van Geertsbergen.
Duytsenbroek, Duitschbroek, buiten de Duutspoorte en de Duytsstraet, thans Oudenaardsche steenweg, dat is leidende westwaarts naar eigenlijk Vlaanderen, in tegenoverstelling met den zuider- of Waalschen kant, naar Lessen toe.
Buizemont, een bergachtig gehucht van Geertsbergen, wiens benaming maar Walsch is in schijn. - Mont. ment, monterie (bij Karel Stallaert in zijne Geleegsnamen in Brabant) zooveel als het Fransche mont, montagne. Zóó Caelmont, te Grimbergen en te Neyghem; Doment, te Esschene; Damont, te Meldert. - Buizert, buize, Fransch buse, Latijnsch buteo, gier, valk, havik. Zoo komt Buizemont tot dezelfde beteekenis als Valkenberg, niet Valkenburg.

[p. 37]

Dank aan de vergunde keure, bezat het ontluikend Geertsbergen op korten tijd de drij dingen die eigenlijk de stedelijke gemeente of de communitas uitmaakten, te weten eene parochie-kerk en een plaatselijk schependom, met muren en vestingen. De stadsvesten waren meest gesterkt langs den kant van Henegouw. alwaar twee stevige torens (zij bestaan ten deele nog) de Putsemijenpoort beschermden en beheerschten. Ook was de Pussemijstraat, loopende van de markt in de richting van Acren en Lessen⁽¹⁾, onbetwijfeld evenoud als Geertsbergen zelf. Hoe komt het dan, dat de straat van eene zoo eerbiedweerdige oudheid, sedert eeuwen herwaarts de spotlust wekt van al die maar haren naam hooren? Ei, 't is de schuld van hare goede vrienden, de Walen.

In de jongstverleden eeuwen, als alle inlandsche onlusten gedempt waren en de vreemde dwang alleen te bestrijden viel, ontstond eene gedurige landverhuizing van weerskanten der grens. Wilde thans iemand aandachtig de Geertsbergsche geslachts- of familienamen nagaan, hij zal bevinden dat zij voor een goed derde deel, eene Romaansche of Waalsche herkomst verraden. Onze Waalsche voorouders echter, beleefder en beschaafder als onze tijdgenooten, verhaastten hun de taal van het gastvrij volk te verstaan en te spreken, maar, o jammer! zij verknoeiden argeloos en radbraakten

(1) De tabellen van den ijzeren-weg schrijven, misselijk genoeg, Lessene en Akkers. Acren schijnt oud-Saksisch te zijn of platduitsch en, zegt Hofdijk, bediedt vrucht, doch liefst de eikelen waarop de verkens aasden in de maagdelijke bosschen van oud-Germanië.

[p. 38]

om beterswil de zoo spierige, zoo klare en duidelijke Dietsche spraak. Ook werd de marktborn herschapen in marrebol, alhoewel de duivenborn onveranderd bleef; en de oolijkaards ontdekten een zeker verband tusschen eene derde wel of bron, namelijk het ijzeren manneken-pis op de markt, en de naburige Pissemijstraat?

Alle Geertsbergenaars waren het altoos eens om het bespottelijke dezer straatbenaming te verwerpen en de schuld ervan op de ingeslopen Walen te leggen: zonder ander richtsnoer dan hun gezond oordeel, zochten zij hare woordafleiding in de Waalsche of Fransche taal. Naar hunne meening zou Putsemey, later Pitsemy, de verbastering zijn van petit chemin, in 't Waalsch p'tit ch'min, wijzende op den kortsten weg naar Acren en Lessen toe. Voorzeker is deze uitlegging spitsvinnig, maar zij gaat deerlijk mank aan historisch bewijs.

In het oud Gherondsberghe, tusschen de Dender en den Oudenberg besloten of beloken⁽¹⁾, en dat men niet verwarren moet met het huidige Grammont⁽²⁾, bestond geene enkele plaatsbenaming van Waalschen oorsprong. De oudste straten, van de merkt uitgaande, heetten eenvoudig weg: Brug-, Pens-, Duiven-, Visch- en Pussemijstraten. Bij lateren dag kwamen in de oude berg- of bovenstad de Steen-, Klooster-, School- of Penitenten- en Nieuwstraten tot stand. Omtrent het jaar 1400 vindt men alreeds melding gemaakt, in de stadsarchieven, van de poorte genoemd Putsemey, en, wel is waar, niet hoogerop om rede dat alle vroegere oorkonden te niet gingen in de schrikkelijke stadsverdelding van 1381; doch tot op dien tijd bestond tusschen de Vlaamsche en de Waalsche grensbewoners eene groote oneenigheid, eene ingeboren antipathie die veeltijds tot vijandlijkheden oversloeg, weshalve de Walen in de Geeraardsstad weinig te goed hadden en aldaar in hun patois geene straat konden doopen. Evenmin kon eene p'tit-ch'min-straat geboren

(1) Na de verwoesting der stad in 1381, liet hertog Philip de Stoute de heropbouwing toe van de bolwerken, bepaaldelijk ‘des moulins des yawes (watermolens) en amont jusques à la porte nommée Putsemey, de là jusques à l'Overpoorte (Brusselpoort) et de là jusques à la porte de Boulers et de lâ avalant à la rivière de la Tenre et de là tout au long la rivière jusques aux dis moulins.’

(2) Tot omtrent het jaar 1700 schreef men wijslijker in het Fransch Géraldmont of Gérardmont. - Een Hollandsch geleerde, met name Buddingh, geene rekening houdende van de natuurlijke monding eener rivier, noch van den voet van eenen berg, ging den naamsoorsprong van onze steden in de maan zoeken, en schreef in het Archief van Nederlandsche Taalkunde, III. bl. 60, de volgende dwaasheid: Over Grammont, Termonde, Tirlemont, en andere mondplaatsen, die allen nog niet genoeg zijn opgehelderd, heb ik een ander gezegd naar aanleiding der mond of maanvereering.’ Risum teneatis, amici!

[p. 39]

worden onder het Fransch regiem van over honderd jaren: het waren integendeel de Sans-Culotten die haar ontdoopten en Buizemontstraat noemden.

Doch er is meer. Petit chemin mag evengoed vertaald worden door smalle baan en kortste weg. De Pussemijstraat was in der waarheid de kortste baan naar Henegouw toe, maar tevens de eenige breede, de heirbaan, de strategische weg naar het Walenland: zij is vijf of zes honderd jaren ouder als den Lessenschen steenweg. - Langs weerskanten van het stokoud Putsemyen bestaan ten huidigen dage nog twee stomme getuigen, de overschotten van den Pijntoren en van den Duren- of Dierenkost. Wie zal van zijn leven beweeren dat de twee gewezen stadstorens, beruchte reuzen in de geschiedenis der Vlaandersche beroerten, daar enkel stonden om een p'tit ch'min te beschermen en een pauv'peup' af te weren? Ei neen, dat kan geen streek houden..

Van waar dan toch de zonderlinge, voorzeker middeleeuwsche benaming? Laat ons eens het Etymologicum van Kiliaan te rade gaan:

Pusseme: Winkel of huis eens woekeraars, woekerbank.

Pussemier (Pessemier): Woekeraar, Tafelhouder, Pandleener.

Persem: Woeker.

Het woord pussemier, dikwijls voorkomende in de middeleeuwsche oirkonden, is eene verbastering van persse (pressura), perssem (usura), perssemier (usurarius). - In het oud-Gent bestond een huis de Pusseme, van waar de naam van het Pussemestraatje, dat in de volkstaal het Bessemstraatje geworden is. - De familie-namen De Pussemier, De Possemier, De Pessemier moeten geen anderen oorsprong zoeken. - Het Pusceme-straatje te Gent en Putsemeyen te Geertsbergen, waren tweeling-zusters die in andere vlaamsche steden zouden Lombaardstraat of Lombaardevest geheeten hebben. Wat wil men meer? Kleinere en grootere steden dan Geertsbergen bezaten een woekerhuis (domus usuraria) of eene beleenbank, wat wij later verhopen uit een te zetten in eene beknopte studie over de Lombaarden in 't algemeen. Ondertusschen, om te bewijzen dat Geertsbergen zoowel later als vroeger met pussemiers, Lombaarden of Joden onderzat, zullen wij daar nog bijvoegen: In de bloedige onlusten van Vlaanderen, ten jare 1452, viel eene vijandlijke bende in onze vaderstad, zette alles te vuur en te zwaarde en plunderde bijzonder en vooraf ‘het huus der coeplieden ende lombaerden taefel houdende binnen der poort van Gherondsberghe, gheleghen op den houc der Peynsstraet ende van 't Pieterkints straetkin of Boeckeers⁽¹⁾.’ Er zijn geene meerdere

(1) Nota van M^r Aug. de Portemont in zijne Recherches historiques sur la ville de Grammont, I, p. 102. - De eerste woekerbank verdween hoogstwaarschijnlijk in de verwoesting der stad, ten jare 1381, haren naam aan de Pussemijstraat nalatende, en werd vervangen door eenen Lombaard, op den hoek van het Bokerstraatje. De benaming van het oud Boeckeers heeft zooveel te meer onze nieuwsgierigheid geprikkeld dat wij haar te gelijk in twee andere steden ontmoetten. Thans heeft M. Louis Mathot, de geleerde schrijver van de Geschiedenis der Oostenrijksche Nederlanden, de goedheid gehad ons te brieven uit Antwerpen: ‘Boogkeersstraat. Het oud cadaster vermeldt die straat onder den naam van Bochkeersken, welke naam voortkomt van de familie Borkers, op wier grond de straat geopend werd in de XIV^e eeuw. In 1374 had de Heilig-Geesttafel van O.L.V. Kerk eene oude rente van drie Engelsche penningen 's jaars op een huis, met hof, gelegen in de Gasthuisstraat alrenaest Jan Bokers ter stat waert. Aldus bij Aug. Thijs. De stadsarchivist M. Génard en de muziek- en oudheidkundige M. de Burbure, zijn van dezelfde meening.’ Een ander Vlaamsch akademie-lid, M. Jan Broeckaert, laat ons weten uit en over Dendermonde: ‘Het straatje dat vroeger de Bokeers heette, draagt thans den naam van de Boketstraat. Volgens Alf. De Vlaminck stamt het woord Bokeers vermoedelijk af van de familie Boccart of Bokaerts, die daar vroeger eigendommen bezat. 't Is heel wel mogelijk. Ik zal er bijvoegen dat er te Aalst oudtijds ook eene familie Boccaert bestond, te Geeraardsbergen, meen ik, niet.’ Wij denken echter ja, alhoewel het stellig bewijs ons nog ontbreekt, daar de straat waarvan sprake nog eenen anderen familienaam gevoerd heeft, namelijk dien van Pieterkintsstraetkin. Pieter de Kint was een der zeven Geertsbergsche schepenen, in het jaar 1305, tezelvertijd als Wouter Gaffelkin, wiens voorouders hunnen naam gaven aan de Gaffelkensstraat, thans Gaffelstraat en in 't Fransch rue de la Fourche. Zoo werd eens in Antwerpen de Hochstetterstraat vertaald als rue de l'Oculiste en in Brugge de Breydelstraat als rue de la Bride.

[p. 40]

bewijzen van noode om de oude benaming van de Pussemijstraat te doen behouden.

D^r R. Moroy.

Moorsel, 4 Maart 1889, op den eersten Geertsbergschen toogdag.