Het Belfort. Jaargang 2

[p. 578]

Toonkunst.

ALS de menschenstem eenen bepaalden en vasten toon voor uitgangpunt neemt, en van dien toon trapsgewijze opklimt, komt zij aan eenen toon die gelijkklankig is met den eerstopgenomene, en die zijne wedervoortbrenging is in de hoogte of scherpte. Klimt de stem nog hooger, dan is die eerstopgenoemde toon nog eens weergebracht, nog hooger en scherper, maar toch altijd gelijkklankig. Zoo dat de klimmende stem, aan zekere hoogte gekomen, toonen van denzelfden aard en klank ontmoet, als deze die zij reeds doorloopen heeft, al zijn de laatstdoorloopene toonen hooger, scherper.

Om onze gedachten klaarder voor te houden, nemen wij volgens de hedendaagsche nootbenaming deze klimmende reke van toonen: do, ré, mi, fa, sol la, si, do, ré, mi, fa, sol, la, si, do.

Hier nemen wij do voor uitgangpunt of grondnoot. Van do uitgaande, moeten wij verschillige trappen doorloopen, te weten: ré, mi, fa, sol, la, si door dat wij aan do den gelijkklankigen toon van onze grondnoot of uitgangpunt komen. En willen wij nog klimmen, wij zullen dezelfde trappen in de hoogte doorloopen om op eenen derden gelijkklankigen do uit te komen. Zoo dat de drij do's gelijkaardig, gelijkklankig zijn; zij verschillen maar in hoogte of scherpte. Zoo is het ook gelegen in de overige toonen, ré, mi, enz.

[p. 579]

Eene reke van toonen of halve toonen die nevens elkander liggen, trapsgewijze geschikt van de grondnoot tot aan de gelijkklankige noot, noemt men toonladder (gamme, échelle). Er kunnen zooveel toonladders gemaakt worden als er toonen zijn. Hieruit verstaat men ook dat alle toonen mogelijk, noodzakelijk begrepen zijn tusschen de grondnoot van onder en hare gelijkklankige noot van boven.

De afstand in de toonladder tusschen de grondnoot en hare gelijkklankige noot kan in trappen of deelen van verschillige grootte verdeeld worden. Die trappen kunnen opgaan met toonen, met deelen van toonen. Volgens de verdeeling van de trappen der toonladder wordt de toonheid (tonalité) zelve gesteld en gewijzigd.

Volgens Boëtius maakt de toon een geheel uit bestaande uit vijf deelen die men diezen (δίεσις, verdeeling) noemt. Hij onderscheidt drij slag van halve toonen. Ten eerste, den halven toon die van de vijf deelen die de geheele toon bevat, maar twee deelen inhoudt, en dus niet juist de helft van eenen toon uitmaakt. Men mag hem dus tweedeeltoonigen halven toon noemen. Hij wierd mindere halve toon genoemd, (demi-ton enharmonique).

Een tweede slag van halven toon hield drij deelen of diezen van eenen toon in; dus wat meer dan de helft van een toon: men mag hem drijdeeltoonigen halven toon noemen.

Een derde slag van halven toon hield vier diezen of verdeelingen in van eenen geheelen toon. Men mag hem dus noemen vierdeeltoonigen halven toon. Hij wierd de kleurige halve toon (demi-ton chromatique) genoemd.

Volgens deze verdeeling van toonen en halve toonen, hadden de Grieken drij slag van toonladders, drij slag van toonstelsels.

Verdeelde men de toonladder in twee of drij opvolgende geheele toonen gevolgd van een halven toon, men

[p. 580]

noemde die toonladder tweetoonige of geheeltoonige toonladder (gamme diatonique). Uit deze ontstond het tweetoonig, geheeltoonig of doortoonig toonstelsel (système musical diatonique).

Verdeelde men de toonladder in halve toonen van 4/5 van een toon, men noemde de toonladder gekleurde toonladder (gamme chromatique). Uit deze ontstond het gekleurd toonstelsel (système musical chromatique).

Verdeelde men de toonladder in halve toonen van 2/5 van eenen toon, die toonladder wierd inluidende toonladder (gamme enharmonique) genoemd. Uit deze ontstond het inluidend toonstelsel der Grieken (système musical enharmonique).

Onder deze toonladders is de eerste de eenvoudigste. Zij klimt of daalt door toon en toon, en wordt doortoonig, diatoniesch (diatonique) genoemd, uit twee grieksche woorden: δια, door, τονον, toon (Procedit vox per tonum et tonum, et ideo dicitur musica diatonica); of uit δις, dat is twee of tweemaal, dus beteekenende de onmiddellijke opvolging van twee toonen. In deze toonladder en vindt men maar twee halve toonen: van mi tot fa, en van si tot do. Men noemt die twee halve toonen inluidende halve toonen (demi-tons enharmoniques).

Ieder van deze twee halve toonen is altijd gevolgd van twee of drij volle of geheele toonen.

De tweede toonladder is min eenvoudig. Zij gaat voort bij halve toonen die 4/5 van eenen toon inhouden; dus meer dan de helft van eenen toon.

De derde toonladder gaat bij 2/5 van eenen toon voort; dus bij min dan de helft van eenen toon. Aan eenen zelfden klank kan men twee namen geven, B.v. ré bémol is gelijk aan do ♯ in klank. Men kan dien klank verschillig noemen volgens dat men hem beschouwt als onderste noot, met eene dieze verhoogd, of als bovenste met een bémol verleegd. Men gebruikt het bijna onmerkbaar verschil dat tusschen deze twee noten bestaat om zekere opvolgingen van toonovereenkomsten (accords)

[p. 581]

te bereiden, of om van toon te veranderen. Om die reden worden de halve toonen die in deze toonladder voorkomen zoo waar inluidende halve toonen (demi-tons enharmoniques) genoemd.

Elk slag van toonkunst heeft zijn eigen karakter. Het geheeltoonig, doortoonig slag (le genre diatonique) is eenvoudig, natuurlijk, gemakkelijk, deftig en rustig.

Het gekleurd slag (genre chromatique) is meer ineengewikkeld, moeilijker, lichter en driftiger.

Het inluidend slag (genre enharmonique) is zoet en droefgeestig.

In welk slag van toonkunst men zich oefene, altijd moet men bij de klanken blijven die in de oorspronkelijke en eigene toonladder van dat slag gevonden worden: anders verwart men toonstelsels die wezenlijk verschillen. Dit moet voornamelijk in aandacht genomen worden in het geheeltoonig slag waarin de eigenaardigheid streng vereischt wordt. In de middeleeuwen, als de geheeltoonige zang in eer gehouden wierd en om zeggens alleen in gebruik was, en zouden de goede zangschrijvers niet gedoogd hebben eenen vreemden klank in den zang te brengen door het onbedacht gebruik van diezen of bémols. Het staat iedereen vrij gebeeld of maatmuziek te maken, zoo het bevalt; doch wilt iemand geheeltoonigen zang maken of uitvoeren, die moet vooraf dezen grondregel eerbiedigen: slechts toonen of klanken gebruiken die in de natuurlijke geheeltoonige toonladder voor handen zijn, 't en zij mogelijks de uitzonderlijke verandering van si in si bémol.

De Christene Kerk nam voor zangstelsel het geheeltoonig slag der Grieken. Dit slag bood menigvuldige voordeelen aan. Door zijne eenvoudigheid kon het gemakkelijker aan het christen volk geleerd worden. Zijne heerlijke en plechtige statigheid was machtig om in het hert gevoelens van godvruchtigheid te verwekken. Wat men ook doe, zegt de geleerde toonkundige Fétis, nooit en zal men aan het muziek een waar godvruchtig karakter geven, zonder de strenge toonheid en de samenklin-

[p. 582]

kende welluidendheid van den kerkzang. Kardinaal Bona (de divina psalmodia) zegt dat het geheeltoonig slag de twee andere in weerdigheid en kracht overtreft en dat deze, zonder de tusschenkomst van het eerste niet en kunnen bestaan. Diatonicum aliis generibus dignitate et efficacia proeeminet; et sine ejus mixtura reliqua duo subsistere nequeunt.

D. Sieuw, Pastor van Clercken.