Het Belfort. Jaargang 2

[p. 532]

Renan's zedeleer.
(Vervolg van blz. 26.)

V.

WANNEER wij van eene zedeleer spreken denken wij aan een onveranderlijken regel onzer handelingen, van algemeene toepassing welke onafhankelijk van tijd en plaats volgens vaste beginselen het goede van het kwaad, het geoorloofde van het voorgeschrevene, den raad van het gebod onderscheidt; wij denken aan eene wet die het goede streng gebiedt en het kwaad verbiedt, den mensch in alle levensomstandigheden het rechte spoor wijst en te midden van de verleiding en den storm der hartstochten den plicht en het recht krachtdadig handhaaft.

Nu is het echter zonneklaar dat eene materialistische wereldbeschouwing onmogelijk zulke moraal tot grondslag kan dienen. Is de mensch slechts stof en asch, zijn leven louter stofwisseling, zijn denken een verschijnsel van de hersenen, dan wordt uit de moraal een levensregel onderhevig aan al de veranderingen en wijzigingen welke de stof in haar bestaan ondergaat. Bijgevolg is morgen goed wat gisteren kwaad was, wat ik diefstal noem is misschien volgens uw oordeel eene loffelijke daad, wat de meester gebiedt zal de knecht geoorloofd vinden; in één woord dan kan van zedeleer geene spraak zijn, wijl ieder de onbepaalde vrijheid geniet zijn leven naar willekeur in te richten.

[p. 533]

De gevolgen van deze leer vertoonen zich duidelijk in treurige feiten. De begrippen van recht, plicht en gezag verliezen langzamerhand hunnen weldadigen invloed. De toestand der maatschappij is onhoudbaar, vooral omdat zij de middelen mist om de hartstochten te bestrijden, en zelve de wapenen heeft gesmeed welke den strijd om het leven tusschen de hoogere en lagere standen tot het toppunt zullen voeren.

De wetenschap geroepen om de oude moraal te verbeteren en te vervangen ziet hare pogingen mislukken, en wanhoopt aan het volbrengen van hare zware taak. Het ontbreekt niet aan stelsels, maar geen enkel voldoet aan de eischen der critiek; het eene staat lijnrecht tegenover het andere; met de brokstukken van het oude wordt een nieuw opgetrokken dat weldra voor een derde moet wijken.

Het kan trouwens niet anders. Eene positieve moraal te willen scheppen is een onmogelijk werk beginnen. De gevierde wetenschap staat voor het vraagstuk zooals een stuurman te midden der zee zonder roeder en kompas.

Zij zocht een algemeen erkend beginsel als richtsnoer en meende het met Mill gevonden te hebben in het nuttigheidsbeginsel. Maar dit beginsel laat zich op velerlei wijze verklaren; heeft men het oog op het nut van allen of op het belang van ieder in het bijzonder? Staat het bijzonder belang boven het algemeen of omgekeerd? Neemt men het nut in den wijdsten zin van het woord of denkt men bepaald aan het stoffelijk nut? Ziedaar zoo vele vragen welke eene oplossing vorderen alvorens men aan een wetenschappelijk stelsel kan denken; nu is echter het positivisme onbekwaam op deze vragen te antwoorden. Eene zaak is nuttig wanneer zij tot een bepaald doel leidt, de wetenschap moet dus om haar beginsel te staven uitgaan van het einddoel, van de bestemming van den mensch, dat wil zeggen zij moet terugkeeren tot de oude metaphysica, welke zij als een' hersenschim, eene loutere hypothese veroordeelt.

Wil zij echter ieder bovenzinnelijk beginsel van de hand wijzen en den historischen weg der zinnelijke waarneming inslaan, dan zullen na eenige eeuwen onze

[p. 534]

nakomelingen misschien eene positieve moraal bezitten.

Gelukkiglijk is het menschdom niet veroordeeld dit werk der philosophen af te wachten, en vindt het in de oude moraal op den weg der beschaving een helder licht en een trouwe gids.

Daarenboven is deze positieve moraal een ijdel woord. De feiten hoe talrijk vereenigd, hoe nauwkeurig gerangschikt en onderzocht vormen geene wet, zij openbaren wat is, maar niet wat zijn moet. Het feit op zich zelf genomen heeft geene zedelijke waarde, om over deze te oordeelen is een hooger beginsel noodig, in wiens licht het feit als zedelijk of onzedelijk, rechtvaardig of ongerecht verschijnt. Hetzelfde feit, als moord strafbaar voor God en de menschen, zal in andere omstandigheden als noodig middel tot zelfverdediging door niemand veroordeeld worden. Wie zich derhalve bepaalt tot het waarnemen der feiten en het ontleden der geschiedkundige verschijnselen, zonder deze te toetsen aan een bovenzinnelijk beginsel, stelt zich in de onmogelijkheid ooit tot een wetenschappelijk resultaat te komen.

De wetenschap bestaat niet in het waarnemen en opsommen van feiten en verschijnselen, zij heeft ten doel deze door hunne oorzaken te verklaren. Deze verklaring echter vordert beginselen wier algemeene, onvoorwaardelijke waarheid boven alle zinnelijke waarneming verheven is. Feiten en beginselen, de waarneming en het licht der rede, ziedaar de twee onmisbare bestanddeelen van elke wetenschap; zonder waarneming der feiten verdiept men zich in loutere, onvruchtbare bespiegelingen niet toepasselijk op de werkelijkheid; zonder beginselen komt men tot eene historische kennis, welke den naam van wetenschap niet verdient. Bijgevolg moet eene wetenschappelijke moraal, onafhankelijk van elk bovenzinnelijk beginsel eene onmogelijkheid heeten.

Daarbij zal deze zedeleer, al ware zij mogelijk, zonder invloed op het leven en daarom nutteloos blijven. Geen stelsel zal iets uitrichten wanneer het onbe-

[p. 535]

kwaam is een krachtig plichtbesef in het leven te roepen. Want al te dikwijls ondervinden wij de waarheid van het woord des dichters: hoewel ons verstand het goede erkent en goedkeurt, laat de wil zich door het kwaad medeslepen; ons handelen strookt niet altijd met onze betere overtuiging. Het plichtgevoel alleen kan invloed uitoefenen op den levenswandel en ons wapenen tegen de aanvallen der slechte neigingen en driften. Daarom is eene moraal welke alleen tot het verstand spreekt ijdel en onvruchtbaar, wijl geene theorie of wetenschappelijke beschouwing de kracht heeft dit plichtbesef te wekken, en in den strijd met de hartstochten te steunen en te versterken.

Eene laatste beschouwing zal ons overtuigen dat de onafhankelijke moraal de maatschappij noodzakelijk tot haren ondergang voert.

Geene maatschappij zonder een gezag, zonder een' band welke de leden in het streven naar een maatschappelijk doel vereenigt, en uit hen een zedelijk lichaam vormt. Het gezag met zijne middelpuntzoekende kracht houdt de middelpuntvlietende kracht der vrijheid in bedwang, belet het eigenbelang over het algemeen belang te zegevieren en de maatschappij te vernietigen. Gezag is onmisbaar en met den eerbied voor het gezag gaat de maatschappelijke orde verloren.

Nu is echter de nieuwe zedeleer volslagen onmachtig het gezag te rechtvaardigen en de verbindende kracht zijner bevelen te verklaren. Zij kent slechts ruw geweld en stoffelijke overmacht. In hare oogen heeft het gezag niet zijn' oorsprong in God, maar in den wil van den mensch, die naar willekeur aan een' anderen mensch het gezag verleent of onttrekt. De vorst beveelt niet in den naam van God, wiens dienaar en plaatsvervanger hij is, maar in naam van eene overeenkomst met het volk, die hare kracht aan legers en kanonnen ontleent.

De gevolgen dezer theorie blijken duidelijk uit de geschiedenis der laatste jaren. Sedert de nieuwere beginselen verkondigd werden telde ieder land rampzalige

[p. 536]

burgeroorlogen en omwentelingen. Het volk paste de beginselen toe en maakte gretig gebruik van het hem verleende recht van opstand; het beschouwde alle gezag als dwingelandij, schafte alle regeering af om eene gewaande volksregeering in te voeren, welke eindelijk op volslagen regeeringsloosheid uitloopt. Tegenover de eischen der woelende menigte heeft het gezag slechts één middel, de staande legers steeds gereed om het volk te beletten met te groote nauwkeurigheid de gevolgtrekkingen uit de gevierde beginselen af te leiden. Eene maatschappij echter welke enkel steunt op de macht der wapenen is den mensch onwaardig, en veel meer geschikt voor de dieren, die door het recht van den sterkste geregeerd worden.

De onafhankelijke moraal leidt door verachting van het gezag tot revolutie en muiterij; zij voert de vijandschap tusschen arm en rijk, tusschen werkman en meester, tusschen arbeid en kapitaal tot een' doodstrijd, waarin de maatschappij moet vergaan.

De ongelijkheid der standen voortspruitende uit de ongelijke gaven door de Voorzienigheid aan de menschen geschonken, is eene onmisbare voorwaarde der maatschappij welke op wederzijdsche behoeften en hulpbetoon gevestigd is en rust.

Bijgevolg kan deze ongelijkheid niet verdwijnen. De beloften van eene toekomstige maatschappij, in welke allen even rijk en gelukkig door het leven als door een aardsch paradijs wandelen zijn ijdele voorspellingen, geschikt om het volk te misleiden en tot baldadigheden en oproer aan te sporen. Is de tegenwoordige toestand onveranderlijk, hij kan nogtans merkelijk verbeterd worden, wanneer men de raadgevingen en lessen der oude Zedenleer met zorg wilde volgen. Indien arm en rijk, onderdaan en vorst, werkman en meester hunne plichten nakomen, elkander beminnen als kinderen van denzelfden God, als erfgenamen van hetzelfde vaderland, dan wordt de gevaarlijke arbeiders-quaestie in der minne opgelost, dan zijne geene werkstakingen, onlusten en brandstich-

[p. 537]

tingen te vreezen, dan heerscht er vrede en voorspoed in de samenleving. De arme zal in zijn lot berusten omdat hij de hoop koestert hiernamaals voor de beproevingen en ontberingen van dit leven ruimschoots beloond te worden. De meester zal den werkman niet als slaaf en als een werktuig beschouwen, maar in hem den mensch achten, die naast zijne plichten ook zijne rechten heeft. Wederkeerig zal de ondergeschikte eerbied hebben voor zijne Oversten, hunne bevelen met liefde volbrengen en hunne belangen behartigen. De rijke zal in den arme een broeder zien en hem van zijn' overvloed met milde hand mededeelen. De christelijke liefde en weldadigheid is bekwaam de klove welke den arme van den rijke scheidt zoo niet te dempen, ten minste enger te maken, en bemiddelend tusschen beider belangen op te treden.

Ongelukkig werkt de onafhankelijke moraal in eene tegenovergestelde richting. In stede van verzoening wekt zij haat en nijd, in stede van vrede te brengen en onderlinge vriendschap te kweeken, zaait zij tweedracht en verdeeldheid. Den armen werkman ontneemt zij het geloof aan eene toekomstige belooning en de vrees voor eene eeuwige straf; zij wil hem overtuigen dat hij recht heeft in deze wereld op de goederen der rijken; dat het eene onrechtvaardige beschikking is welke duizenden opoffert aan het voordeel van enkelen en hen dwingt gebrek te lijden terwijl de anderen in weelde en overdaad leven. Deze leer, dagelijks in boeken en couranten verkondigd moet een' onverbiddelijken haat tegen het kapitaal bij de behoeftigen wekken en aanleidig geven tot beroerten, wanorde, moord en plunderen.

Wij hebben onze hoop op een beter leven verbeurd, geef ons de genoegens van dit leven, zal de werkman met recht aan Renan zeggen, open ook voor ons de bronnen van het geluk, verschaf ons geld, wijn en genot. Wie verplicht ons dag en nacht om eene schamele bete broods te werken, terwijl onze medemenschen hunne dagen in vadsigheid en braspartijen

[p. 538]

slijten? Wanneer zullen wij op onze beurt aan het hoofd der maatschappij geplaatst de beloofde gemeenschap der goederen en gelijkheid kunnen verwezenlijken?

Of Renan op deze vragen zal antwoorden weten wij niet; maar zijn antwoord zal zonder twijfel onvoldoende wezen, indien hij niet terugkeert tot de beginselen der moraal, die zijne trotsche verwaandheid als verouderd en bespot veroordeelt.

Wij besluiten dat de onafhankelijke moraal in de oplossing der levensvragen voor den mensch in het bijzonder en voor de maatschappij volslagen bankroet maakt. Onzinnig is hij, die haar boven de christelijke zedeleer de voorkeur geeft en ons tot de noodlottige dwalingen van het heidendom wil terugvoeren. Maar hoe komt het, zal de lezer vragen, dat deze dwaze leer zooveel aanhangers telt? De reden ligt voor de hand; niet het verstand, maar het bedorven hart pleit voor haar. Wij nemen gaarne aan, ook zonder nader onderzoek, wat onze hartstochten streelt, onze zwakheden verontschuldigt, onze fouten verschoont, ons van zware plichten bevrijdt en zonder uiterlijk aanstoot te geven ons zedelijk gedrag niet afkeurt. Is het te verwonderen dat allen, welke buiten de zedewet willen leven, het lastige juk der christelijke zedeleer met het fluweelen oorkussen der onafhankelijke moraal gaarne verruilen?

Wij danken God van harte voor de openbaring in wier helder licht de rede niet alleen de klippen der oude dwalingen ontzeilt, maar tevens haren blik verruimt en de belangrijkste vraagstukken tot eene bevredigende oplossing brengt.

Dr. A. Dupont, Hoogleeraar.

Leuven.