Het Belfort. Jaargang 2

[p. 521]

Af.

Daaraf = waaraf.

VAN BEERS in zijne Nederduitsche Spraekleer 3^e uitgave, Lier 1856, zegt op bladz. 109:

‘Daer mag niet willekeurig met waer verwisseld worden. Daer is altyd aanwyzend of bepalend; waer altyd vragend of betrekkelyk. Men zegge dus niet: dat is het graf daer hy in rust, maar waer (in het welk) hy in rust.’

Waarop steunt dat beweren?

1) Op het gebruik der Ouden niet.

‘Onze oude tael’, zegt Bormans, Leven van Sinte Kerstinen. Gent, 1850, aenteekeningen. bladz. 3, ‘kende geen wie, wat, wiens, wier, wien, in een relatieven of eerder relatief-demonstratieven zin, gelijk wij al deze vormen (wat alleen in zekere gevallen uitgezonderd) thans bezigen. Ook geen waer noch wanneer. Men vindt daervoor overal die, dat, dies of diens, daer, en doen of toen. De anderen waren alleen als zuiver interrogatieve (wie heeft gezongen? Waar is hij? Wanneer komt hij?) of als relatief-interrogatieve uitdrukkingen (ik weet niet, zeg mij, ik twijfel wie, waar, wanneer, enz.) gebruikelijk; in 't laetste geval mogten zij zelfs nog op geen uitgedrukt subst. betrekkelijk zijn: toon mij de plaets waer enz. zal men niet ligt vinden.’

Bormans overdrijft, en niettegenstaande de uitzonderingen die hij daar zelve voor wie en wat bij aanteekent,

[p. 522]

blijft zijn gezegde onnauwkeurig. 't Is waar b.v. dat men die als betrekkelijk-aanwijzend vinden zal in allen naamval, geslacht en getal; hetgene van wie niet en kan gezeid worden.

Toch vindt men wie, bij onze middeleeuwsche schrijvers, in meer gevallen aangewend als dat het Bormans beweert. Alzoo komt men wiens of het oudere wies dikwijls tegen, naast dies, ook wien achter een voorzetsel, enz. Doch dat laten wij voor alsnu onverlet, om met daar = waar voort te doene.

Voor dit laatste heeft Bormans ten vollen gelijk. Gij zoudt lange moeten zoeken, meene ik, om, in hetgene hij eenen ‘relatief-demonstratieven zin’ heet, en bijgevolge in zeggenschappen lijk deze die Van Beers als uitsluitelijk goed en geldig opgeeft (dat is het graf waar hij in rust) het woordeken waar in stede van daar bij onze middeleeuwsche schrijvers tegen te komen.

Bormans, ter plaatse voornoemd, haalt het v. 1141 aan uit Jacob van Maerlants ‘Heimelijkheid der Heimelijkheden’, daar men, bij een eerste opzien, eene uitzonderinge in vinden mocht:

Serpenten crupen winden
Waer si onthouden mogen tlijf.

Doch hij voegt er bij:

‘Een ander handschrift heeft daer; maer 't behoeft niet veranderd te worden; het relatief of indirect-interrogatieve ligt in eene soort van ellipsis, die uit den aerd zelven van crupen en winden voortvloeyt = zoekende waer si enz.’

Waer is bijgevolge in de middeleeuwen ‘relatief-interrogatief’ lijk Bormans zegt, d.i. betrekkelijk-vragend, en niet ‘relatief-demonstratief’ d.i.: betrekkelijk-aanwijzend.

Alzoo staat er in het ‘Leven van S^te Lutgarde’ uitgave van Bormans:

V. 468.

Waer af dat comt, dat segghic u.

[p. 523]

Maar:

V. 443.	De diepe questien die si ontbant
444.	daer si den sin af vant.

Het eerste ware in 't latijn: unde veniat; het tweede: quarum invenit.

Vondel bezigt nog heel dikwijls daar als betrekkelijk-aanwijzend, maar ook al het nieuwerwetsch waar.

Alzoo b.v. in zijnen Lucifer (uitgave van P. Busschaert) 1^ste bedrijf, 1^ste tooneel:

V. 12.		en laat een spoor van licht
13.	En glansen achter zich waar zijn gezwinde wieken
14.	De wolken breken. Hij begint ons lucht te rieken,
15.	In eenen anderen dag en schooner zonneschijn,
16.	Daar 't licht zich spiegelt in het blauwe kristalijn.

Zoo ook:

V. 51.	Op 't aanzicht van den kloot, daar de oceaan om spoelt,
52.	Waarin zoo menig slag van zeegedrochten woelt.

2) Van Beers zijn beweren en steunt ook op het gezag der taal- en spraakkundigen niet.

Huydecoper in zijne ‘Proeve van Taal- en Dichtkunde’, Amsterdam, MDCCXXX, bladz. 469, zegt dat Daer zy om badt en waerom zy badt taalkundig even goed zijn. Verder geven wij zijne eigene woorden.

In de Ziekte der Geleerden, III zang v. 165 staat er: ‘De droppels daar de Nijl.... Egyptens grond meê laaft’. Daarbij teekent vader David aan dat Bilderdijk hier zijne spraakkunste tegenspreekt, en de oude tale indachtig is; immers met daar te zetten voor waar. David en durft het niet kwaad keuren, zegt hij, om reden dat het in Braband dagelijks gebruikt wordt.

Brill in zijne Ned. Spraakleer, 1^ste deel, uitgave van 1871, zegt op bladz. 252, n^o 3:

‘Het bijwoord waar, soms ook nog wel daar, gevolgd door een der woordjes af, van, mede, toe, door, enz., vervangt vaak het betrekkelijk voornaamwoord.’

[p. 524]

3) Van Beers zijn beweren en steunt ook op de volkstale niet.

Heele dagen hoort men het ongeleerd volk zeggen: De beke daar hij ingevallen was. Het water daar hij door, daar hij over gezwommen is. De jongens daar hij mêe, daar hij bij speelde, enz.

Luidens Tuerlinckx ‘Bijdrage tot een Hagelandsch Idioticon’, Gent, Ad. Hoste, 1886. Inleid, blz. xxviii, hoort men in die streke Al douë i pläksken oan was, widden afgekeud = al daar een pleksken aan was, wierden afgekeurd. En G. Gezelle dicht in zijnen ‘Waterspegel’ (dichtoefeningen, blz. 95):

Hij miek er de wiedsters die lagen in 't vlas;
en ál daar zij hadden gekropen,
daar lagen - ik zag het in 't speeglende glas -
al d'hairelkens nedergestopen.

4) Als men zegt en schrijft: ‘De mensch dien ik gisteren zag’, ‘Ik was weg toen hij aankwam’, dan bezigt men insgelijks het aanwijzende, en niet het vragende (wien, welken, wanneer) om het betrekkelijk-aanwijzende te kennen te geven. Ten anderen, aangezien dat er in de Germaansche talen geene eigene woordgedaante en bestaat om het betrekkelijke aan te duiden, maar dat men daartoe tot het aanwijzende en ondervragende zijnen toevlucht hoeft te nemen, hoe natuurlijk en redekundig en is het niet voor het betrekkelijk-vragende het vragende waar, en voor het betrekkelijk-aanwijzende het aanwijzende daar, te bezigen?

Meene genoegzaam getoogd te hebben dat wendingen als: ‘Dat is het graf daar hij in rust’ alleszins wettig en aanbevelensweerdig zijn.

Uit Brugge.

J. Craeynest.