Het Belfort. Jaargang 2

[p. 368]

Verdraagzaamheid der protestanten in de XVI^e eeuw.
(Vervolg van bladz. 174.)

IN de Vereenigde Britsche Eilanden ging men niet min geweldadig te werk. Hier waren de straffen, waarmede de Hervormden de Katholieken en al de gene die niet dachten zooals zij belaadden, zoo talrijk, zoo schrikkelijk, ja zoo onmenschelijk, dat schrijvers die niets met de Katholieke Kerk uit te staan hebben, zelfs, die altijd en overal op de bres zijn om haar af te breken, hunne verontweerdiging niet kunnen wederhouden, en uitroepen, zooals Fitz William, onder andere, dat, ‘ware het mogelijk, zij al de teekenen van die lange reeks geweldenarijen die den invoer der Hervorming in Engeland, Ierland en Schotland vergezelden, van de rollen der geschiedenis zouden willen kunnen vagen, aangezien er onrechtvaardigheid, verdrukking, roof, moorderij, heiligschennis staan op te lezen⁽¹⁾’.

(1) Edimburg-Revieuw, October 1804, n^o 9, bl. 157; - In een brief aan Elisabeth, koningin van Engeland, schrijft zekere Lec, over de gewelddadigheden, waarmede men den “hervormden godsdienst” invoerde in Ierland, de volgende beteekenisvollen woorden: “Zij zijn van dien aard dat men, ze ziende, zich eer in eene provincie van Turkije dan in eene provincie van Engeland zou wanen.” (Graaf de Maistre, De Spaansche Inquisitie, Brieven aan een Russisch edelman, Vlaamsche uitg. bl, 67.) “En nogthans,” voegt er de geleerde Cambden bij, “geloofde Elisabeth niet dat de meesten dier ongelukkige priesters die men met zooveel' onmenschelijkheid vermoordde, aan eenig schelmstuk tegen het Vaderland schuldig waren”! (Cambden, Ann. d'Anglet. uitg. 1615, boekd. I, bl. 327.)

[p. 369]

Doch het geldt nog slechts voor 't oogenblik wat de opperhoofden van 't Protestantisme in de verschillende landen van Europa over de ‘zoogenaamde verdraagzaamheid’ dachten. Slechts twee voorbeelden zullen wij voor Britanje aanhalen, Johan Knox en Crammer.

1^o Voor Johan Knox. Ziehier wat een schrijver die niemand verdacht zal voorkomen, David Hume, in zijne History of England, over dezen, den apostel der Hervorming in Schotland, en zijne handelwijze tegenover de Katholieken en andersdenkenden als hij, schrijft:

‘Knox, zegt hij, zijne staatkundige begrippen waren even oproerzuchtig als zijne theologische onzinnig en huichelend. Zijne geweldadige preeken waren oorzaak van de vernietiging en omverwerping van talrijke kerken en kloosters; aan zijnen invloed moet men den ondergang der Katholieke Kerk voornamelijk toeschrijven⁽¹⁾’.

2^o Voor wat Crammer, 't opperhoofd der ‘nieuwe religie’ zooals men het Protestantisme in de XVI^e eeuw noemde, in Engeland, betreft. Slechts een der gruwelwetten, waarvan hij onder de regeering van Edward VI de ingever en niet zelden de uitvoerder was, zullen wij aanstippen, om te toonen hoeverre zich zijne liefde tot de godsdienstige vrijheid uitstrekte.

‘Door zijn toedoen, zegt John Lingard, kwam het volgend edikt van 1547 tot stand: 1^o na de feesten van Sinxen moeten al de bedienaars der Kerk, heel Engeland door, zich bedienen voor het Kerkelijk officie van het Algemeen Gebedenboek (The book of Commons Prayers) en alle andere daarlaten. 2^o Na ditzelfde tijdstip zal alle pastoor, alle onderpastoor of eender welke geestelijke die weigeren zal hieraan te gehoorzamen, of iets preken, of zeggen, wat hiermede tegenstrijdig is, of zijne bedieningen verrichten op eene andere wijze als hierin voorgeschreven, gestraft worden voor de eerste maal, met het verlies van zes maanden trek, en een half jaar gevangenis; de tweede maal met het verlies van zijn vruchtgoed en een

(1) Manz' Allgemeine Realencyclopedie, boekd. VIII, bl. 575.

[p. 370]

jaar gevang en de derde maal met de verbeuring zijner vrijheid voor geheel zijn leven. 3^o Hij die zich zal veroorloven met deze nieuwe kerkelijke ceremoniën den spot te drijven, een geestelijken die er zich van bedient te bedreigen, of hem trachten over te halen een ander ceremonieel te gebruiken, zal inloopen de eerste maal eene geldboet van 10 pond, de tweede eene van 20 en de derde de verbeuring van al zijne goederen, en de gevangenis voor het leven⁽¹⁾’.

Dus, de vrijheid van godsdienst of de verdraagzamheid was ook geene deugd die bij de Hervormden van Engeland en Schotland t'huis behoorde...

Eindelijk bestond zij in de Nederlanden, 't gezegend gewest der oude vrijheden en waar de Hervormden er zoo fel den draak mede staken? - Luister:

Iemand die wel mede 't meest van allen tot den invoer der Hervorming in de Nederlanden heeft bijgedragen is voorzeker Philips de Marnix, heer van S^te Aldegonde. Nu, zie hoe een duitsche schrijver, Protestant zooals hij, in eenen brief van 1595, zijne verdraagzaamheid in 't licht stelt.

‘Vous exhortez, zegt deze hem, vous exhortez les Estats-Généraux à la punition, suppression et anéantissement (pour user de vos propres mots) des hérétiques tellement que ceste lettre ne sauroit estre plus sanguinaire n'y violente... Il fault s'assurer qu'ayez voulu donner à entendre la première punition comme celuy qui avoit sucé des vostre jeunesse à ceste sanglante manuelle de vos doux

(1) D^r John Lingard. Histoire d'Angleterre, boekd. VII, bl. 35-36. - In een werk, dat Sir Charles Buthler in zijn schrift L'Eglise Romaine, noemt: Code pour la réformation des lois ecclésiastiques de l'Angleterre, doch dat oorspronkelijk in 't latijn geschreven werd, stelde Cramner onder de door de wet te straffen ketterijen, het geloof aan de transsubstantie, aan het geestelijk oppergezag des Pausen voor de Katholieken en de rechtvaardiging door het geloof alleen voor de Lutheranen. Wie beschuldigd werd die geloofsstukken te belijden moest voor het geestelijk hof verschijnen; werd, zoo hij schuldig bevonden werd, in den ban geslagen en zoo hij binnen de zestien dagen zijne dwaling niet terugriep aan de wereldlijke macht overgeleverd, om naar gelang der wetten gestraft te worden: Code pour la réformation des lois ecclésiastiques de l'Angleterre, bij Buthler, De hoeresibus C. I, 7, 19, 21 en De Judiciio contra hoeres. C. I, a. 1, 2, 3 en 4.

[p. 371]

docteurs et précepteurs de Genève, lesquels n'ont point eu de honte de mettre en évidence leur cruelle opinion touchant la punition des hérétiques, de sorte que ces opulentes et populeuses provinces, miraculeusement échapées de la tyrannye et inquisition d'Espagne, tomberoyent en une autant abominable inquisition de Genève... Le sang innocent d'ung nombre infiny de tant de pauvres chrétiens a crié vengeance devant Dieu, et vous voulez maintenant tourner ce glaive contre vos frères, exhortant les Estats aux propres termes ensuivants: Il est plus que temps que vous regardiez de défendre en ce monde l'honneur de Dieu; mais, en quoy voulez vous qu'on deffende l'honneur de Dieu en ce monde, n'est ce pas que le magistrat vous serve de bourreau pour assouvir vostre coeur vindicatif, à supprimer et du tout anichiler ce venin mortel, (pour user de vos propres mots) c'est-à-dire exterminer par le feu et le glaive ceux qui ne veulent adhérer à vos inventions, institutions et opinions humaines...⁽¹⁾’

Een andere die bij de Hervormden veel gezag had was Herman Modet, de gene die de Beeldstormerij in de O.L.V. Kerk voorzat. Hoe hij de vrijheid van Godsdienst, die hij niet ophield te vragen voor de zijnen overal waar hij predikte en de Katholieken nog de meerderheid voor zich hadden, blijkt uit hetgeen hij te Antwerpen deed toen hij de eerste maal in bovengemelde kerk zijne handlangers het woord toestuurde.

‘Hij klom op de predikstoel, zegt Pacquot, waarop hij, na het zingen van eenige Psalmen, volgens zijne gewoonte tegen de ketterij tierde, en beval dat alle beelden en voorstellingen van heiligen en derzelven versierselen uit de kerken zouden verwijderd worden⁽²⁾.’

Nog klaarder stelt D^r Fruin, een protestantsche geschiedschrijver uit Holland, de denkwijze van Willem de la

(1) Kervyn de Lettenhove, Revue générale, afl. Aug. 1883, bl. 177.

(2) D^r Koch, protestant. Onderzoek naar de oorzaken der Nederlandsche omwenteling in de XVI^e eeuw, bl. 129. - J.C. Diercksens, Antverpia Christo nascens et crescens, boekd. IV, bl. 309.

[p. 372]

Marck, den beruchten overweldiger van Briel in 1572 bloot.

‘Het is bekend, schrijft hij, hoe graaf de la Marck in de schending van de Resolutie van de Staten en in het vervolgen van de Roomschen is voorgegaan. De Staten wilden hem teregtstellen, maar het volk was blijkbaar op zijne hand: om erger voor te komen moesten zij het wel ontstaan. Het verweerschrift, waarin hij zijn gedrag niet verschoont, maar rechtvaardigt en roemt, toont ons beter, dan iets anders den geest die de natie⁽¹⁾ bezielde, want uit den onversaagden toon, waarin het geschreven is, blijkt dat het wezenlijk de volksmeening was die het uitdrukte:’ zoo de leer van den Antichrist van Rome recht is, waarom zou men dan de daarmede strijdende leer der Hervormden toelaten? Maar is de Evangelische leer der Hervormden daarentegen de rechte, wordt dan Gods naam wel vermeerderd en gevorderd als men openlijk den afgodendienst van Rome toelaat? Geen twee heeren, God en den duivel, kan men te gelijk dienen. ‘Dat was de hoofdinhoud zijner verdediging, en er is geen twijfel aan zij drukte de overtuiging der Protestantsche menigte uit’⁽²⁾.

Ten slotte, om te eindigen, ziehier hoe in 1566 de geloofsbelijdenis, door de voornaamste opperhoofden van het Nederlandsch Protestantisme opgemaakt en aan koning Filips II gezonden luidde:

‘Wy ghelooven voortaen dat onse goedighe Godt om de verdorvenheydt des menschelycke geslachts heeft verordent Coninghen, Princen Vorsten ende Overheden, daarmede hy wil dat de werelt gheregeert worde door haer wetten en politische ordonantien, opdat de wulpsicheyt der menschen bedwonghen worde, ende dat alle dinghe

(1) Door “de natie” moet men de Hervormden verstaan, want slechts enkele bladzijden verder bewijst dezelfde schrijver, dat toen ter tijd, in 1572, nog amper een tiende deel der Hollandsche bevolking Protestantsch of Hervormingsgezind was; en, het strijdt toch met alle rechte rede te veronderstellen dat Katholieken de vervolging van Katholieken konnen wenschen.

(2) D^r Fruin, Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog, 1588-1598, boekd. II, bl. 152. - Kervyn de Lettenhove, Les Huguenots et les Gueux, boekd. III, bl. 183.

[p. 373]

by goede ordeninghe onder de menschen aenghericht worde. Hierom heeft hy het sweert in de hand der overheydt gestelt, om de boosen te straffen ende de goede ende eerbare luyden te beschermen ende te behouden. Ende haer ampt ende officie en is niet alleenlyc te bedwinghen ende te waecken over de burgerlycke regheringhe ende policie, maer oock over de kerckelycke saecken: om te weeren ende te niet te doen alle afgoderye ende valsche godsdiensten; om te gronde te werpen het rycke des Anti-Christs ende om te voorderen het Coninckrycke Jesu-Christi; het woort des Evangeliums overal te doen predycken, opdat Godt van een yegelyck gheeert ende ghedient worde ghelyck als hy dat door syn woort eyscht ende vordert.’⁽¹⁾

Stelliger, eensluidender, onbetwistbaarder bewijzen van eene zaak geven, gelooven wij, geachte lezer, is niet mogelijk. In grondbegin dus, was de Hervorming, 't zij men haar of Lutheranisme, of Calvinisme, of Anglicanisme, of eender hoe, noeme, ten minste volgens de leering en de onwraakbaarste getuigenis harer bijzonderste leeraren en aanvoerders niet verdraagzaam; was integendeel haar doel, gelijk de Protestant D^r Koch zegt, ‘de uitsluitende heerschappij harer leer,... met ander woorden, de uitroeing van het Katholicisme’⁽³⁾.

Thans zien wij in eenige woorden hoe zij de leerstelsels boven vermeld uitvoerde, in pratijk stelde.

P.J. Goetschalckx.

(1) Pieter Bor, Nederlantsche oorloghen, boekd. I, bl. 35, col. 4. - 't Zelfde leerde eene vergadering van Hervormden te Delft, in 1576, waar er besloten werd dat Prins van Oranje de oefening van allen godsdienst zou doen ophouden uitgenomen dien der Hervormden.’ Item een consistorie gehouden te Gent, den 3 November 1576, enz. Kervyn de Lettenhove, op. cit. boekd. IV, bl. 45 en boekd. V, bl. 239.

(3) D^r Koch, Onderzoek naar de oorzaken der Nederlandsche Omwenteling, bl. 92.