De bekeeringe Pauli

[p. 49]

Eerste pausa⁺

De sinnekens

IJPOCRYTICH HERTE

 

Nu, Fortsich Labeur, springt wt den neste,^108.

 

Tschijnt dat ick splijte deur gramschap binnen.^109.

FORTSICH LABEUR

110

Wa, Ypocrijtich Hertte, ick ben hier inde veste.^110.

YPOCRYTICH HERTE

 

Nu, Fortsich Labeur, springt wtden neste.

FORTSICH LABEUR

 

Wat duyuel, hoe tierdij soo ! Schuijlter noch een reste ?^112.

 

Ick moet weten int leste. // Wat wildij beginnen ?^113.

IJPOCRYTICH HERTE

 

Nu, Fortsich Labeur, springt wt den neste,

115

Tschijnt dat ick splyte deur gramschap binnen.

FORTSICH LABEUR

 

En wat, duijuel, gebreeckt u ?^116.

+ 49^v

108. ijpocrytich: huichelachtig; fortsich labeur: de kwade neiging waardoor de mens gebruik maakt van bruut geweld; springt wt den neste: kom te voorschijn, vgl. H: ‘Compt toch hier vore’. Vv. 108-115 vormen een rondeel.

109. Tschijnt: ik heb de indruk; deur: van; binnen: eigl. stoplap, rijmdwang met beginnen v. 113

110. Wa: tussenwerpsel, wel

112. hoe: waarom; tierdij: tiert gij; schuijlter noch een reste: onzeker. Men kan vertalen: is er nog iets (dat ik niet weet) ? (spottende opmerking aansluitend bij v. 109, alsof Ypocrijtich Herte met dat v. alles gezegd zou hebben wat haar op het hart ligt); zie voor deze bet. van schuijlen MW, VII, 807, i.v. I, 1) in fine. Men kan dit halfv. echter ook opvatten als: is er (nog) iets aan de hand ? (enigszins aansluitend bij de tweede helft van het volgende v.); zie voor deze bet. van schuijlen WNT, XIV, 1146, 3e al. Deze tweede mogelijkheid acht ik minder waarschijnlijk dan de eerste, en wel omdat noch in deze interpretatie minder zin heeft dan in de eerste. In beide gevallen wordt reste vertaald door ‘iets’. Deze bet. staat echter niet vermeld in het MW, VI, 1304; in het WNT werd het woord nog niet behandeld. M.i. kan deze verzwakte bet. wel ontstaan zijn uit de hoofdbet. ‘restant’; bovendien kan het ongewone gebruik dat hier van het woord gemaakt wordt, nog verklaard worden door rijmdwang met neste v. 111.

113. moet: moet 't

116. wat: hangt hier niet samen met duijuel, zoals in de uitroep in v. 112, maar is onderw. van de zin; wat gebreeckt u: wat scheelt er aan.

[p. 50]

YPOCRYTICH HERTE

 

Ick verliese mijn sinnen!

 

Ick hebbe geweest ter plaetsen, verstaet mijn meenen,^117.

 

Daermen noch al sprack van desen Jesus van Nasareenen,^118.

 

Ia, dat hij was een waerachtich propheet bloot,^119.

120

Den welcken ons ouersten hebben bracht ter doot;

 

Dies ick vol gramschappen ben ontsteken.^121.

FORTSICH LABEUR

 

Hoe? Hebdij noch hooren van desen Jesus spreken?^122.

 

Dat moeten wij vreken // extra ordinaris,^123.

 

Want alle syn leeringe ons veel te swaer is.^124.

125

Dat sou ons hinderen, alsulck verstijuen.^125.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Maer en ist oock met een sot bedrijuen^126.

 

Dat hem dit volck soo seer wilt moeijen^127.

 

Met desen Jesus?^128.

FORTSICH LABEUR

 

Ick en cant niet beuroeijen

 

Hoe dat hij betoouert heeft soo veel persoonen.^129.

YPOCRIJTICH HERTE

130

Wij sullense veruolgen, ia, waer dat sy woonen,^130.

 

Soo meugen wy toonen // dat tegen onsen wil is.^131.

117. verstaet mijn meenen: stoplap

118. al: versterking van noch, wordt hier best weergegeven door ‘steeds’, Vgl. WNT, II¹, 76, b, α; sprack: beeft hier een dubbele bet., nl. met betrekking tot dit v. ‘spreken’, ‘gewagen van’, en met betrekking tot v, 119 (een objectzin afhangende van sprack) ‘zeggen’; Nasareenen: Nazareth

119. bloot: rijmwoord zonder bepaalde bet., vgl. WNT, II², 2921, 6) in fine

121. Dies: daarom, slaat op vv. 118-119; gramschappen: gen, sing. na vol; ontsteken: ontstoken

122. Hoe: wat, uitroep

123. extra ordinaris: op bizondere wijze

124. alle: heel; syn: nl. van Christus

125. alsulck: dergelijk, zulk; verstijuen: zelfst. gebr., koppigheid, standvastigheid

126. bedrijuen: zelfst, gebr., gedoe (deze bet. niet in de wdbb.)

127. hem: zich; wilt: wil. Deze vorm van de 3e pers. sing. van het praes. van willen was in het Mnl. zeer gewoon; moeijen: bemoeien, inlaten

128. cant: - t slaat op v.

129. beuroeijen: begrijpen

130. -se: nl, degenen die Christus volgen; waer dat: waar... ook

131. meugen: kunnen; toonen: aantonen; dat: dat 't, nl. het naleven van Christus' leer.

[p. 51]

FORTSICH LABEUR

 

Theel lant deur Jesum in geschil is.

 

In diebus illis hoordemen veel van hem,^133.

 

Doen hij preeckte binnen Jerusalem;

135

Dies oock ons ouersten op hem seer vierich // waren.^135.

YPOCRIJTICH HERTE

 

T'ian, hij seyde datse valsch en gierich // waren,^136.

 

Geueijst en puijtierich waeren // mager metten vetten.^137.

FORTSICH LABEUR

 

Oock seyde hij dat haer eijgen insetten^138.

 

Godts woort beletten, dit ginck by haer verwijten.^139.

YPOCRIJTICH HERTE

140

Noch meer, dat sy waren hooueirdige ypocrijten;^140.

 

Dit moest hun spijten // in dien dagen.

FORTSICH LABEUR

 

En dat alle haer voorstel, ginck hij gewagen,^142.

 

Was maer om smenschen behagen. // Noijt dwaser vermeten!^143.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Noch seyde hij datsy der weduwen huijsen eten.^144.

145

Dus waerense gebeten // op hem gemeene^145.

 

En hebben hem bracht veur Pilato alleene^146.

 

Dien bij toesprack, daer hij sat als een puijst.^147.

133. In diebus illis: in die dagen

135. Dies: daarom; op: drukt vijandige richting uit, tegen; vierich: brandend van haat (deze ongunstige bet. niet in MW)

136. T'ian: uitroep (oorspr. eed ‘bij Sint Jan’); hij: nl. Christus; -se: slaat op ouersten v. 135; gierich: hebzuchtig

137. Geueijst: huichelachtig, onoprecht; puijtierich: wulps, wellustig. Dit stemt niet overeen met de H. Schrift: nergens heeft Christus de farizeeën uitdrukkelijk deze ondeugd verweten. Dat de schrijver haar toch opneemt in zijn opsomming toont aan, dat hij het niet op de Joodse overheid uit de tijd der apostelen gemunt heeft, maar op de 16e-eeuwse geestelijkheid, die dit verwijt herhaaldelijk te horen kreeg; waeren: in niet minder dan drie opeenvolgende vv. dient waren als rijmwoord, nl. in vv. 135, 136 en 137; een voorbeeld van de gemakkelijke manier waarop de rederijkers zich niet zelden van het rijm afmaakten; mager metten vetten: hier wel: van hoog tot laag, deze bet. niet in de wdbb.

138. insetten: voorschriften, wetten; Matt. 15:3-7

139. beletten: in de weg staan

140. in dien dagen: stoplap

142. alle: geheel; voorstel: opzet; ginck hij gewagen: stoplap; Matt. 23:5

143. om smenschen behagen: ogendienst; vermeten: aanmatigende taal; verzwegen: hebben wij gehoord, of: wend er gesproken

144. Matt. 23:14

145. Dus: daarom; gemeene: allemaal, zonder uitzondering

146. alleene: stoplap uit rijmdwang met gemeene v. 145

147. puijst: ellendige.

[p. 52]

FORTSICH LABEUR

 

Dus en geuet mij geen wonder, al is hij gecruijst^148.

 

En ter doot gebracht om syn bederuen.^149.

YPOCRIJTICH HERTE

150

Alle die aen hem geloouen sullen wij doen steruen^150.

 

Oft doen dolen als gebannen cattijuen.^151.

FORTSICH LABEUR

 

Daer en sal niet eenen ongepuniert blijuen,^152.

 

Al souden wij hem naschrijuen // theuren lachtere.^153.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Waij, tis al Jesus voore en Jesus achtere,^154.

155

Tsij boer oft pachtere // aen alle sijen.^155.

FORTSICH LABEUR

 

Stephanus moester ommers de doot om lijen,^156.

 

Als vanden partijen // van Jesus ouerleden // siet.^157.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Dat en deden ons ouersten sonder reden // niet,^158.

 

Want hij strafte de biscoppen als syn vyanden^159.

160

En hij sprack: ‘De hoogste Godt en rust in geen landen,^160.

 

Oft in iempelen die met handen // van menschen geuracht // sijn’.^161.

148. Dus en geuet mij geen wonder: daarom verbaast bet me niet; al: indien

149. om: wegens; bederuen: zelfst. gebr., verderfelijke invloed. Men kan dit halfv. echter ook opvatten als: om Hem (lichamelijk) in het verderf te. storten; de bewerker van H heeft deze interpretatie aangenomen, blijkens zijn ondubbelzinnige versie: ‘om hem te bederuen’.

150. aen: in

151. gebannen: verbannen, of ook nog: vervloekt; cattijf: booswicht, ellendeling

152. ongepuniert: ongestraft

153. hem: hen; theuren: te heuren = tot hun; lachtere: laster, schande. De het. van dit v. is: al zouden wij hen tot hun schande door het nazenden van brieven moeten laten opsporen.

154. Waij: uitroep van misprijzen; achtere: onderverstaan: dat men hoort, m.a.w. er wordt over niets anders dan over Jezus gesproken.

155. Tsij boer oft pachtere: hetzij, hij weze dan boer of pachter, d.i. iedereen (spreekt over Jezus); aen alle sijen: aan alle kanten, d.i. overal

156. doot: gewelddadige dood, hier marteldood; lijen: ondergaan

157. Als vanden partijen: als aanhanger van, omdat hij een volgeling was van; ouerleden // siet: stoplap uit rijmdwang met bet vlg. v.

158. Dat: nl. het terechtstellen van Stefanus

159. hij: nl. Stefanus; straffen: berispen; biscoppen: hier: leden van de Hoge Raad

160. vrije weergave van Hand. 7:48

161. geuracht: gemaakt.

[p. 53]

FORTSICH LABEUR

 

Dies sij crijsselende inborstich bedacht syn^162.

 

En hebben hem met steenen gebracht ter doot.^163.

IJPOCRYTICH HERTE

⁺

 

Ia, noch sprack, hij in synder lesten noot:^164.

165

‘Ick sien den hemel open, ick moet verblijen,^165.

 

Enden Sone des menschen ter rechter sijen

 

Sijns Vaders sitten, hoogst verheuen’.

FORTSICH LABEUR

 

Oock hoorden ick hem roepen: ‘Vader, willet bun vergeuen^168.

 

Die mij nemen tleuen, sy en weten niet wat sy doen’.^169.

YPOCRIJTICH HERTE

170

Stephanus conterfeytte syns meesters sermoon.^170.

 

Dus moetmense hebben die ons wet verkeeren,^171.

FORTSICH LABEUR

 

Ia, en die niet en achten ons phariseeusche heeren.^172.

 

Dus sullen wij haer leeren // Stephani sanck // singen.^173.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Wij sullender noch vele op slydens banck // bringen^174.

175

En met bedwanck dwingen // als verdoolde sinnen.^175.

162. Dies: om die reden; sij: nl. de leden van de Hoge Raad; crijsselende: knarsetandend; inborstich: hier meer speciaal: gloeiend van woede; bedacht syn: te moede zijn. De bet. vraagt een verl. tijd; het praes. is te wijten aan rijmdwang met het voorgaande v. Omschrijving: om die reden knarsetandden zij en gloeiden ze van woede. Vgl. Hand. 7:54

163. vgl. Hand. 7:58

+ 50

164. lesten noot: doodstrijd; zie voor vv. 164-167 Hand. 7:56

165. verblijen: zich verheugen. Dit halfv. is een tussenzin, de volgende zin is immers ook obj. van sien. Deze constructie was bij de rederijkers zeer gewoon.

168. willet: wil het; Hand. 7:60

169. Die: slaat op hun v. 168; sy en...: niet Stefanus sprak deze woorden, maar Christus, cfr Luk. 23:34

170. conterfeyten: nabootsen; syns meesters: nl. Christus. Uit de aant. bij v. 169 volgt, dat deze opmerking onjuist is; niet Stefanus ‘conterfeytte’, maar de auteur van dit spel.

171. Dus: aldus, zulke behandeling moet men ze doen ondergaan, m.a.w. zij moeten ter dood gebracht worden; verkeeren: omverwerpen

172. die niet en achten: die geen rekening houden met, d.i. die het gezag niet erkennen van. Die is nog obj. van hebben v. 171.

173. Dus: op die wijze, zo; sullen wij haer leeren Stephani sanck singen: wij zullen hen het lied leren dat Stefanus zong toen hij de marteldood stierf, m.a.w. wij zullen hen ter dood brengen.

174. sullender: zullen er; slydens banck: eigl. pijnbank, hier symbool van het leden in het algemeen

175. bedwanck: geweld; verdoolde sinnen: lieden die van de ware leer afgeweken zijn.

[p. 54]

FORTSICH LABEUR

 

Ick segge, sy hebben peer den duijuel binnen,

 

Dus moeten wy rinnen // om haer benouwen.^177.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Wij sullense leeren op desen Jesus betrouwen!

 

Tsy mans oft vrouwen, // sy worden noch gesocht // al.^179.

FORTSICH LABEUR

180

Wat hebben wij propheten ter door gebrocht al,^180.

 

Twelck meest is geurocht al // dear u, Ypocrytich Hertte.^181.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Wat segdij? Mij schults? Aij my, dat doet mij smertte.^182.

 

Gij duijuels ionck, het quam al deur u foortsen!^183.

FORTSICH LABEUR

 

Gij geueijst boeue, het quamp al dear u koortsen,^184.

185

Want met leuren en lortsen // gij elck een cont bedriegen!

YPOCRIJTICH HERTE

 

Gij en cunt niet dan boosheijt!^185.

FORTSICH LABEUR

 

En gij niet dan liegen!^186.

 

Uw leugenen vliegen // wt suijen, wt noorden.^187.

177. rinnen: rennen, d.i. ons haasten; om haer benouwen: om hen in het nauw te brengen

179. al: allen

180. Wat: hoeveel; al: reeds

181. meest... al: bijna allemaal. Al fungeert in drie opeenvolgende vv. als rijmwoord; ook hier heeft H dit vermeden; vgl. aant. bij v. 137; geurocht: gedaan

182. Mij schults: door mijn schuld. De verklaring levert moeilijkheden op; men kan het opvatten als: mij: datief, schults = enclisis van schult + es, des, dus: aan mij de schuld daarvan? M.a.w. draag ik de schuld daarvan?

183. foortse: geweldenarij

184. koortsen: gejaagdheid niets ontziend najagen van uw doel

185. leuren en lortsen: oneerlijke practijken. Deze zegswijze staat niet vermeld in de wdbb. Lortsen: o heeft hier de waarde van ō, binneurijm met koortsen blijkens //

186. niet: niets

187. suijen: Zuiden. Eigl. verwacht men naer i.p.v. wt, dus: uw leugens vliegen overal heen. H heeft in deze zin: ‘u logenen vliegen // suijt oost west en(de) noorden’. Nu moet men dit v. interpreteren als: uw leugens komen van overal.

[p. 55]

YPOCRIJTICH HERTE

 

Wat hebdij menigen mensche doen vermoorden

 

Met valsche discoorden, // gij Fortsich Labeur // quaet.^189.

FORTSICH LABEUR

190

U ypocrijtich bedrog alle de weirelt deur // gaet,^190.

 

U twistich erreur // slaet // onder geestlijck en weirlyck.^191.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Met alle boosheijt syn wy ons beyden geueirlyck,^192.

 

Menich brengende deirlyck // tot een droeue feeste.^193.

FORTSICH LABEUR

 

Om deugt te belettene sijn wij de meeste,^194.

195

De subtijlste van geeste // wy valsheyt inblasen.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Tsal blijcken aen dees verkeerde dwasen,^196.

 

Die van Iesum dus rasen // als honden verbolgen.^197.

FORTSICH LABEUR

 

Al die synen name belijen moeten wij veruolgen

 

En brengen ter schanden met groot verseeren.^199.

YPOCRIJTICH HERTE

200

Weettij wat raet?^200.

189. discoorden: twist, tweedracht

190. alle: geheel

191. twistich: twist veroorzakend; erreur: bedrog; geestlijck en weirlyck: geestelijke en wereldlijke heren

192. alle boosheijt: versta: alle soorten van boosheid; wy ons beyden: wij met ons beiden, wij samen. M W, V, 891 bovenaan, kent van deze constructie één enkel voorbeeld; geueirlyck: gevaarlijk

193. Menich: menigeen; een droeue feeste: sarcastische uitdr. waarmee een 'gebeurtenis die droefheid veroorzaakt bedoeld wordt

194. belettene: een hinderpaal zijn voor; de meeste: de belangrijksten, d.i. de machtigsten. Wij (d.w.z. de verkeerde neigingen waarvan de sinnekens van dit spel de verpersoonlijking zijn) zijn de belangrijkste hinderpalen voor de deugd.

196. verkeerde: van het rechte pad (der ware leer) afgeweken

197. die als dolle honden aldus over Jezus raaskallen. MW, VIII, 1517, 2) noemt verbolgen van dieren gezegd minder gewoon, maar de rijmpositie kan het ongewone gebruik in dit vers verklaren.

199. verseeren: zelfst. gebr., verdriet, smart

200. a. rhetorische vraag.

[p. 56]

FORTSICH LABEUR

 

la watte?^200.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Om ons quaetheijt te vermeeren

 

Moeten wij gaen vliegen in ons geestehjcke heeren.^201.

 

Wij sullen bun raeijen, wilt hier op achten,^202.

 

Dat sij niet en rusten dagen oft nachten^203.

 

Om te vernielen met crachten // dees quade idoolen.^204.

FORTSICH LABEUR

205

Soo en weet ick geen bequamer onder ons promoolen^205.

 

Dan alleen Saulum, schalck en vol listen,^206.

 

Want hij een groot vyant is van alle cristen.^207.

 

Dus sonder questen wilt dees noot onverdooft craken.^208.

YPOCRIJTICH HERTE

 

Iuijst, willen wy Saulum bier of thoot maken,^209.

210

Soo meugen sy minderen dees craeyende hanen.^210.

200. b. ia: hier geen bevestiging, maar vraagwoord, vgl. MW, III, 980, 5); c. om het (door ons bedreven) kwaad te vergroten, vgl. MW, VI, 824, 2).

201. wij: slaat niet op de sinnekens als zodanig, maar op de boze neigingen die zij verpersoonlijken.

202. raeijen: aanraden

203. Dat...: bijzin afhangende van raeijen v. 202. Dit gebruik (i.p.v. om te + inf) was in bet Mnl. zeer gewoon, vgl. MW, VI, 946, II; 2).

204. Om: een bijzin afhangende van niet rusten, ingeleid door om, was destijds niet zeldzaam, vgl. WNT, XIII, 1891, in het midden; vernielen: in het verderf storten; met crachten: met geweld; idoolen: afgodendienaars, onbekend in de wdbb. De copiïst van H heeft deze plaats vervangen door ‘dese rebelle ijdioten’

205. Soo: dan; promoolen: hier wel: notabelen. Dit woord werd niet opgenomen in de wdbb. Vermoedelijk is het een misvorming (door rijmdwang) van promoot, waarvan WNT, XII², 4405 slechts twee vindplaatsen kent. Deze hypothese schijnt wel bevestigd te worden door H, dat op deze plaats promoten heeft, rijmend met ijdioten.

206. schalck: sluw. Op grond van het volgend adj. mag men aannemen, dat ook schalck als adj. bedoeld is, en niet als subst.

207. cristen: mv. van crist, christenen

208. sonder questen: zonder verder te zoeken; onverdooft: fig., met onverflauwde ijver; een noot... craken: een zaakje... opknappen.

209. hier af: nl. van de vervolgers; thoot: het hoofd

210. Soo: dan; meugen: kunnen; minderen: zwakker maken, klein krijgen; dees craeyen de hanen: nl. de christenen, die niet ophouden de leer van Christus te verkondigen (craeyende).

[p. 57]

FORTSICH LABEUR

 

Hoe, sal hyse ringelen, dees beroofde christianen^211.

 

Die blijuen volheirdich, seggende sonder spot // ras,^212.

 

Dat dese valsche verleydere Godt // was.^213.

 

Noyt meerder erreur en isser gebleken!^214.

YPOCRIJTICH HERTE

215

Nu, laet ons hier niet langer spreken,

 

Maer laet ons samen hier achter sluijpen^216.

 

En seer rasselijck in Saulus hert cruijpen.^217.

Binnen

211. hy-: nl. Saulus; ringelen: temmen, breidelen, of ook: kwellen; beroofde: ofwel ‘ongelukkige’ (omdat zij het slachtoffer zullen worden van de onverbiddelijke Saulus), ofwel ‘van hun verstand beroofde’ (omdat zij volharden, in hun z.g. dwaling, cfr vlg. vv.); christianen: christenen, spottende benaming, waarschijnlijk mede door rijmdwang ontstaan. Niet vermeld in de wdbb.

212. volheirdich: standvastig; sonder spot: zonder het als een grap te bedoelen, in alle ernst; ras: stoplap

213. dese ...: nl. Christus

214. meerder: groter; erreur: dwaling

216. hier achter: vermoedelijk achter een scherm

217. rasselijck: snel, zie aant. bij v. 201

114. Van hier af in de aanduiding van de sprekende persoon telkens γ voor ypocrijtich en f voor fortsich.

161. menschn.

187. wt leugenen.

204. chrachten -208. on[*v*]erdooft.

211. hoo.