De bekeeringe Pauli

[p. 29]

VI. ‘De Bekeeringe Pauli’ en de godsdienstkwestie

De religieuze overtuiging van de schrijver van dit spel blijkt niet zozeer uit de positieve verkondiging van bepaalde leerstukken, als uit de critiek die hij uitoefent. Inderdaad, specifiek hervormde stellingen treft men hier evenmin aan als typisch katholieke. Wel geeft de schrijver herhaaldelijk blijk van grote eerbied voor het Woord Gods⁽⁴⁸⁾ en van z.g. christocentrisme⁽⁴⁹⁾ De specifieke uitingen van dit laatste verschijnsel zijn weliswaar vrij zeldzaam, maar wij mogen toch niet uit het oog verliezen, dat één kwart van het spel gewijd is aan de leer en het voorbeeld van Christus, wat wel zeer veel is. Ook wordt het spel als het ware beheerst door Christus' woorden ‘Ik ben de weg, de waarheid en het lever’, welke gedachte men reeds aantreft in v. 317, en die later door de bekeerde Paulus uitgewerkt wordt in zijn predicatie-referein (vv. 742-804). Tegen de z.g. werkheiligheid, de Kerk als instelling en de sacramenten, wordt in dit spel evenwel geen critiek uitgebracht.

Veel zwaarder aan betekenis zijn daarentegen de passages waar de sinnekens de farizeeërs hun schijnheiligheid, hovaardij, eer- en hebzucht verwijten⁽⁵⁰⁾. Immers, al stemt deze critiek soms letterlijk overeen met wat in het Evangelie staat, toch lijdt het geen twijfel dat deze verwijten bestemd waren voor de katholieke geestelijkheid, de ‘geestelycke staet’ van de 16^e eeuw. Dat dergelijke passages inderdaad in die zin geïnterpreteerd moeten worden, en niet anders, blijkt uit hun uitvoerigheid, die opzettelijkheidsuggereert⁽⁵¹⁾, alsook uit waarschuwingen als:

Holla, laet ors niet meer sijn begrijpelijck
Ons hooge geleerde, oft sou ons oock smertten⁽⁵²⁾

die er onmiddellijk op volgen. Zulke aansporingen tot voorzichtigheid hebben slechts zin indien de verwijten gevaarlijk

(48) Vv. 53-54, 843-845.

(49) V. 318, 790.

(50) Vv: 138-143, 452-455, 472-494a.

(51) Zie b.v. de tirade vv. 452-504.

(52) Vv. 508-509, zie ook v. 455.

[p. 30]

zijn, en die verwijten waren in de 16^e eeuw alleen dan gevaarlijk, wanneer zij bedoeld waren voor de geestelijkheid.

Evenmin kan men twijfelen aan de ware bedoeling van de schrijver, wanneer hij in de proloog de maatregelen aan de kaak stelt, die tegen de verspreiding van de ware godsdienst getroffen werden. De proloog is immers per definitie bestemd als inleiding tot het eigenlijke spel, d.w.z. dat bij de afstand moet overbruggen tussen de gedachtenwereld van de toeschouwer en die van het spel. Wanneer er in de proloog dan voortdurend sprake is van maatregelen op religieus gebied, waarmee de 16^e-eeuwse toeschouwer zo vertrouwd was, en die ook in de bijbelse stof van het spel een grote rol spelen, dan kan dit er slechts op wijzen, dat de auteur een verband wenst te leggen tussen beide chronologisch verschillende toestanden, m.a.w. dat hij het spel beschouwt als een illustratie van de gelijkaardige omstandigheden, waarin ook hij en zijn tijdgenoten leven. Mutatis mutandis geldt dit ook voor de epiloog, waarin een op de toeschouwer toepasselijke conclusie wordt getrokken.

Welnu, in de proloog resp. epiloog van De Bekeeringe Pauli lezen wij, dat de verspreiding van het ware Woord Gods verhinderd wordt⁽⁵³⁾. Alwie het verkondigt wordt vervolgt⁽⁵⁴⁾, maar de aanhangers van de ware leer laten er zich niet door afschrikken. Zij zijn er zich van bewust dat dit normaal is; tot tweemaal toe wordt er herinnerd aan Christus' voorspelling, dat men Zijn leerlingen zal vervogen zoals men ook Hem vervolgd heeft⁽⁵⁵⁾. Daarom blijven de leerlingen standvastig in hun geloof, en stellen zij hun betrouwen op God⁽⁵⁶⁾. - Is deze redenering niet uitstekend toepasselijk op de 16^e-eeuwse hervormingsgezinden?

Niet alleen in proloog en epiloog, ook elders in het spel is de actuele bedoeling van de schrijver al te doorzichtig. Hierboven

(53) Vv. 55-56, 94-95, 867a.

(54) Vv. 3-4; ook elders in het spel: vv. 130, 198, 239, 249-251, 262-263, 266-267. De aanhangers van het ware geloof worden niet alleen vervolgd, maar ook op de gruwelijkste wijze gepijnigd en ter dood gebracht; dit motief treft men alleen in het spel aan, niet in proloog of epiloog: vv. 150-151, 243-244.

(55) Vv. 22-23, 762-765. Vgl. Joh. 15:20.

(56) Vv. 65-67, 97b-107.

[p. 31]

vestigde ik reeds de aandacht op de veelbetekenende waarschuwingen van de sinnekens, en op het optreden van Saulus als inquisiteur bijgestaan door wereldlijke dienaren. En hoe zou men kunnen twijfelen aan de chronologische draagwijdte van verzen als:

Sonder iet te vreesene voor leecke oft clercken
Ende gene die u levende woort versteken⁽⁵⁷⁾?

Een dergelijke verzekering kan niet anders dan in 16^e-eeuwse actuele zin verklaard worden: het boek der Handelingen bevat op deze plaats (9:18 vlg.) geen uitspraak van Paulus die hier op lijkt, en de woorden ‘leecke oft clercken’ herinneren bovendien uitsluitend aan de wereldlijke en geestelijke overheid van de 16^e eeuw. In Paulus' tijd werden de christenen alleen door de Joodse overheid vervolgd; de wereldlijke gezagdragers van toen - de Romeinen - bemoeiden er zich nog niet mee.

Het lijkt mij overigens zeer onwaarschijnlijk dat een auteur die onvoorwaardelijk partij gekozen had voor de oude religie en de politiek waarmee zij verbonden was, in die tijd iets dergelijks geschreven zou hebben. Hij moest immers maar al te goed weten dat de toeschouwers dergelijke critiek, zelfs indien zij louter historisch bedoeld was, ongetwijfeld in actuele zin zouden opvatten, wat niet alleen nadelig was voor zijn ‘partij’, maar zelfs voor zijn persoonlijke veiligheid.

In dit verband is het wel interessant dat in de latere Haarlemse bewerking menig vers, dat actueel geïnterpreteerd kan worden, eenvoudig werd weggelaten⁽⁵⁸⁾. Ook enkele wijzigingen van de Brusselse tekst zijn niet zonder betekenis: de realiteit van het gevaar waarin de christenen verkeren werd vervangen door de loutere mogelijkheid van dat gevaar, en 16^e-eeuwse toehoorders van een predicatie moeten de plaats ruimen voor mensen uit de tijd van het Nieuw Testament, die Christus zélf hebben horen preken⁽⁵⁹⁾. Kortom, de actualiteit werd aan het spel ont-

(57) Vv. 636-637.

(58) O.a. vv. 142-144, 831-832, 851, 867-869.

(59) Naast het nummer van het betreffende vers in de Brusselse redactie noteer ik hier de daaraan beantwoordende variant in de Haarlemse tekst:
67: Van u woorden en behooren wij niet te scheijen (minder direct dan B)
95: Och wij hebben hem (d.i. Christus) hooren preecken / so mennich costelijck sermoen
98-99: Off (= indien) die vervolgers coen / vol van tijrannijen ons oock wilden bestryen
104: Tegens al sulcke natije / wilt ons bijstaen Off (= indien) sij ons wilden vaen (= vangen)
761: De woorden ‘eygen profijt’, die in de 16e eeuw een geijkt verwijt geworden waren, dat zo gaarne tegen de geestelijkheid werd uitgespeeld, vindt men in H vervangen door het neutrale ‘eenigen profijt’.
767: ‘Die sullen sy verdrucken’ werd vervangen door het perfectum ‘Die hebben sij verdruckt’.

[p. 32]

nomen; het stuk werd getransponeerd tot een historisch drama, tot een louter bijbels stuk, dat de toeschouwers alleen maar moest boeien en stichten, maar niet sterken in hun verzet tegen bepaalde omstandigheden, waarin zij hic et nunc leefden. Dergelijke tekstwijzigingen kunnen slechts de overtuiging bevestigen, dat de originele versie inderdaad actueel bedoeld was.

Het is dus niet op grond van de verkondigde leer, maar uit hoofde van de kwistig uitgebrachte critiek tegen de geestelijke overheid, dat wij de schrijver van dit spel moeten zoeken in de kring van hen, die verontwaardigd waren over de sancties tegen de verspreiding van de ‘nieu religie’⁽⁶⁰⁾.

(60) Vergelijk hiermee het standpunt van J. te Winkel, Ontwikkelingsgang..., II, 462: de apostelspelen van Van Haecht en De Bekeeringe Pauli konden niet verboden worden, ‘omdat zij de Kerk niet rechtstreeks aanvielen, ofschoon zij toch van den geest der Hervorming in Lutherschen zin doortrokken waren’. C.G.N. de Vooys, Apostelspelen..., p. 16 gaat verder, en vindt in dit spel een ‘geest van gloeiende verontwaardiging en oplaaiend verzet’. Dit lijkt mij wel iets te sterk geformuleerd.