De bekeeringe Pauli

III. De auteur en de rederijkerskamer waartoe hij behoorde

De schrijver van De Bekeeringe Pauli staat in geen van de twee handschriften vermeld, en werd ook nog steeds niet ontdekt. Wel worden enkele hypothesen naar voren gebracht, die ik hier even onder de loupe moet nemen.

Men heeft zeer lang gemeend dat ons apostelspel geschreven werd door de Antwerpse rederijker Willem van Haecht⁽¹¹⁾. Vermoedelijk is men tot die opvatting gekomen omdat het handschrift, waarin de tekst van De Bekeeringe Pauli bewaard

(11) P.G. Witsen Geysbeek, Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederlandsche dichters, Amsterdam, III (1822), p. 1; J.F. Willems, Verhandeling over de Neaerduytsche tael- en letterkunde, Antwerpen, I (1819), p. 255; F.A. Snellaert, Verhandeling over de Nederlandsche dichtkunst in België, s. 1. (Gent), bekroond op 7/V/1838, p. 169; K. Ruelens, Refereinen en andere gedichten uit de XVI^e eeuw verzameld en afgeschreven door Jan de Bruyne, Antwerpen, II (1880), pp. 218, 222; C.A. Rahlenbeek in Biographie nationale, VIII, 593 vlg.; G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Groningen, III (1907), p. 278; J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde, Haarlem, II (1922), p. 462.

[p. 15]

bleef, nog drie andere apostelspelen bevat, die met zekerheid aan Van Haecht mogen worden toegeschreven⁽¹²⁾. Prof. de Vooys is de eerste die deze toeschrijving terecht heeft verworpen⁽¹³⁾. De manier waarop De Bekeeringe Pauli werd samengesteld, verschilt immers totaal van Willem van Haecht's werkwijze. Zoals hieronder nog zal blijken koos de auteur van ons spel een homogene episode uit, die hij tot een samenhangend drama verwerkte, desnoods afwijkend van het verhaal van de Handelingen. Van Haecht daarentegen heeft zich in geen enkel van zijn drie apostelspelen bekommerd om continuïteit van handeling, maar volgde zijn bron steeds zo slaafs mogelijk. Ook in de techniek van de sinnekens kan men een fundamenteel verschil constateren. Bij Van Haecht zijn de sinnekens steeds de personificatie van twee tegengestelde eigenschappen, waarvan de ene (de goede) tot de partij van Paulus behoort en de andere (de kwade) tot die der Joden. De auteur van De Bekeeringe Pauli volgt echter nog de oude techniek, en maakt van zijn sinnekens twee boze eigenschappen, die allebei in het anti-apostel-kamp thuishoren. Ik zou verder nog de aandacht kunnen vestigen op kleinere verschillen van redactionele en stilistische aard, maar het lijkt mij niet nodig hier verder op in te gaan. Natuurlijk kan men ook enkele details aanwijzen waarin De Bekeeringe Pauli gelijkenis vertoont met het werk van Willem van Haecht⁽¹⁴⁾; dergelijke losse feitjes kunnen echter niet opwegen tegen de essentiële verschillen die ik hierboven noteerde. Ten overvloede wordt in het slot van het spel de Goudbloem als creërende kamer vermeld. Willem van Haecht, nu, was factor van de Violieren, en geen enkel document toont aan dat hij ook voor

(12) Volgens C.G.N. de Vooys, Apostelspelen..., p. 12 zou J.F. Willems het spel om deze reden aan. Van Haecht hebben toegeschreven. Willems beweert dit echter niet expliciet, cfr zijn Verhandeling..., I, 255.

(13) C.G.N. de Vooys, Apostelspelen..., p. 12; hij werd hierin nagevolgd door J. van Mierlo, Beknopte geschiedenis van de Oud- en Middelnederlandsche letterkunde, Antwerpen enz., 1946, p. 197.

(14) Het belangrijkste voorbeeld is wel v. 348 ‘Die sal de syne oock wel bewaren’, dat veel gelijkenis vertoont met de stokregel van het lied aan bet einde van Van Haecht's derde apostelspel; deze regel luidt ‘Want Godt bewaert de syne’. Deze gedachte was te dien tijde evenwel communis opinio, zodat de overeenstemming ten slotte weinig bewijskracht bezit.

[p. 16]

de Goudbloem gewerkt zou hebben. De candidatuur van Van Haecht moet dan ook beslist verworpen worden.

Er is evenwel een andere mogelijkheid, die nog niet werd onderzocht. Onlangs heeft men nl. het bestaan ontdekt van een onbekend apostelspel, dat hoogst waarschijnlijk ook aan de bekering van Paulus gewijd was⁽¹⁵⁾. Het moet vóór 1542 geschreven zijn door een zekere Ghyselbrecht Scherpins, een priester die in de omgeving van Gent werkzaam was. De tekst van deze Saulus werd nog niet teruggevonden. Nu bestaat er natuurlijk een kans, dat dit nieuwe spel geïdentificeerd moet worden met onze Bekeeringe, maar die kans lijkt mij uiterst gering. Scherpins hoort immers in Oost-Vlaanderen thuis, terwijl de taal van De Bekeeringe Pauli ongetwijfeld Brabants is. Ook staat het vast dat Saulus reeds in 1542 bestond, terwijl ons spel toch moeilijk vóór 1550 geschreven kan zijn. Hoe zou men anders de concrete contactpunten met het plakkaat van 1550 moeten verklaren? Ghyselbrecht Scherpins heeft dus al even weinig kans als Van Haecht.

Een derde mogelijkheid is Jeronimus van der Voort. L. Willems was er nl. van overtuigd dat De Bekeeringe Pauli door deze Lierse rederijker geschreven werd, een mening die Dr Mak ‘waarschijnlijk’ noemt⁽¹⁶⁾. De korte mededeling van L. Willems bevat echter zoveel onjuistheden, dat de critische lezer reeds dadelijk op zijn hoede is⁽¹⁷⁾. Zo moet men hem ook ongelijk geven wat het auteurschap van Van der Voort betreft. Willems baseerde zijn stelling op de hypothese, dat ons apostelspel slechts in de periode 1580-1585 geschreven of opgevoerd kan zijn,

(15) J. Duverger in Album Prof. Dr Frank Baur, Antwerpen, 1948, I, 229-230; dit spel wordt vermeld in een brief van 2 Nov. 1542, cfr o.c., I, 232, Doc. VII.

(16) L. Willems in VMVA o.c., 1933, p. 667; J.J. Mak, De rederijkers, Amsterdam, 1944, p. 170.

(17) De titel van het spel in het Brusselse handschrift is niet De Bekeeringhe van Sinte Paulus, zoals Willems beweert, maar De bekeeringe Pauli. - Het Haarlemse spel werd niet door De Vooys ontdekt, maar werd reeds vermeld door G. Kalff in Trou Moet Blijcken. Tooneelstukken der zestiende eeuw, voor het eerst naar de handschriften uitgegeven, Groningen, 1889, p, 289. - Het Haarlemse handschrift bevat niet slechts ‘eenige varianten van Hollandschen oorsprong’, maar vertoont ingrijpende wijzigingen. - De vermelding van de Goudbloem staat niet in het Haarlemse handschrift, maar in het Brusselse.

[p. 17]

terwijl hierboven werd aangetoond dat deze datering hoogst onwaarschijnlijk is, en dat de interne gegevens veeleer het jaar 1550 aanwijzen. Daarmee valt ook de mogelijkheid dat Van der Voort de auteur van dit spel zou zijn. Deze rederijker werd immers pas na 1577 of 1578 factor van de Goudbloem, en was in 1550 bovendien nog te jong om dit spel te kùnnen schrijven, aangezien hij ten vroegste in 1535 geboren werd⁽¹⁸⁾. De stelling van L. Willems is bijgevolg niet langer houdbaar.

Laten wij het probleem echter ook van een andere kant bekijken. De enkele schrijvers die zich met de auteurskwestie van dit, spel hebben beziggehouden, zijn steeds uitgegaan van de veronderstelling dat De Bekeeringe Pauli voor de Antwerpse rederijkerskamer De Goudbloem werd samengesteld⁽¹⁹⁾. Dit staat echter absoluut niet vast! Het feit dat de spelers zich aan het einde van het spel ‘wy Goublomkens’ noemen, is immers nog geen bewijs van de Antwerpse herkomst, want meer dan één kamer noemde zich De Goudbloem⁽²⁰⁾. Men heeft nl. Goudbloem-kamers aangetroffen te Antwerpen, Vilvoorde, Sint-Niklaas, Loon, Gouda en Maastricht⁽²¹⁾. Om nu te achterhalen

(18) Zie over deze auteur thans vooral L. van Boeckel, Jeronimus Van der Voort, een zestiendeeuwsche Liersche rederijker, in ‘Tijdschr. v. Gesch. en Folklore’, 1943.

(19) Antwerpse herkomst wordt verondersteld door C.G.N. de Vooys, Apostelspelen..., p. 12, en naar dit voorbeeld ook door J. van Mierlo, Bekn. Gesch., p. 197. Ook L. Willems ging van deze hypothese uit, cfr (16).

(20) De vermelding van de ‘Goublomkens’ is in de Haarlemse versie weggevallen, en onderaan de tekst vervangen door de spreuk Trouw Moet Blijcken. - Strict genomen zou men kunnen veronderstellen, dat de vermelding in het Brusselse handschrift ook slechts de kamer aanduidt, voor dewelke het afschrift moest dienen, en niet de kamer voor dewelke het spel zelf geschreven werd. De mogelijkheid hiervan is echter uiterst gering. In die veronderstelling zou de codex het répertoire van een bepaalde kamer moeten bevatten, en dit is niet zo. De drie andere spelen van dit handschrift vermelden immers de Violieren, en het staat vast dat die spelen ook inderdaad voor de Violieren geschreven werden. Men mag dus aannemen, dat ook de vermelding in De Bekeeringe Pauli de originele rederijkerskamer aanduidt.

(21) Resp. ‘Groeyende in deuchden’, cfr de lijst van A. van Elslander, V. Speeckaert en J. de Vuyst in ‘Jaarboek van de Fonteine’, 1944, pp. 24-25; ‘In liefden groeyende’, G. Jo Steenbergen, De rederijkerskamer te Vilvoorde. Corrigenda et addenda, in ‘De Nieuwe Taalgids’, XLIV (1951), pp. 256-259, waar tevens de bibliografie over deze kamer wordt vermeld; ‘Prudens simplicitus/ Simpel van sinnen’, ‘Jaarboek van de Fonteine’, 1944, pp. 24-25; ‘Loon versoet arbeydt, arbeydt versoeckt loon’, ‘Jrb. v.d. Fonteine’, 1944, pp. 30-31; ‘Wt ionsten begrepen’, ibidem, 1945, pp. 30-31; de spreuk van de Maastrichtse Goudbloem werd niet genoteerd, cfr ‘Jrb. v.d. Fonteine’, 1945, pp. 34-35.

[p. 18]

wélke Goudbloem ons apostelspel heeft voortgebracht, moet men nagaan of in de slotverzen van het spel niet een of ander devies verwerkt werd, waaraan men de kamer kan herrkennen - een gebruik dat bij de rederijkers vrij dikwijls voorkomt. Wie met dit Joel vv. 869b-879 onderzoekt, zal vaststellen dat het devies van geen enkele Goudbloem-kamer letterlijk werd opgenomen. Niets wijst er dus op, dat dit spel in de Scheldestad geschreven zou zijn. In de geschiedenis van de Antwerpse Goudbloem staat De Bekeeringe Pauli overigens ook niet opgetekend⁽²²⁾.

Het wil mij zelfs voorkomen dat het voorhanden zijnde materiaal veeleer Vilvoorde als bakermat aanwijst. Met enige goede wil kan men het devies van de Vilvoordse Goudbloem, ‘In liefden groeyende’, immers herkennen in v. 873 ‘Nemet wel van ons [ = Goublomkens], deur Godts liefde bloeyende’, en ook enigszins in v. 875 ‘Tcompt wt een vierich hertte gloeyende’; telkens vindt men hier het begrip ‘liefde’ terug, dat één der twee elementen is van het bedoelde devies. Een hoge graad van waarschijnlijkheid kan deze ‘mogelijke’ zinspeling op de Vilvoordse spreuk natuurlijk niet waarborgen. Toch acht ik de mogelijkheid van de Vilvoordse oorsprong groter dan die van de Antwerpse, omdat het devies van de Antwerpse Goudbloem, ‘Groeyende in deuchden’, of de idee er van, helemaal niét aangetroffen wordt in de slotverzen, terwijl deze wél sporen bevatten van de Vilvoordse spreuk.

Jammer genoeg leidt dit nieuwe spoor ons niet veel verder. Bij gebrek aan archivalia⁽²³⁾ weet men nl. bizonder weinig over de 16^e-eeuwse geschiedenis van Vilvoorde en zijn rederijkerskamer, zodat het niet mogelijk is hier inlichtingen over De Bekeeringe Pauli in te winnen. Het weinige dat men weet schijnt er echter wel op te wijzen, dat de Hervorming tamelijk

(22) Vgl. J.B. van der Straelen, Geschiedenis der rederijkerskamer De Goudsbloem, in ‘De Vlaemsche school’, VI (1860), later opgenomen in de Geschiedenis der Antwerpsche rederijkerskamers, Antwerpen, 1863. Ook Prof de Vooys noteerde deze bizonderheid, cfr Apostelspelen.., p. 16.

(23) J. Nauwelaers, Histoire de la ville de Vilvorde, Parijs enz., 1941, I, 96, 475; A.L.E. Verheyden, De Vilvoordse koninklijke rederijkerskamer De Goubloem (- 1500 t/m 1949), Vilvoorde, 1949, pp. 7-8.

[p. 19]

veel sympathisanten gehad heeft in deze Brabantse stad⁽²⁴⁾, en ook bij de rederijkers weerklank vond. Op het Antwerpse landjuweel van 1561, dat intake godsdienstkwestie noodgedwongen zo neutraal was, waagden de Vilvoordse ‘Goublomkens’ het, een spel van sinne op te voeren dat niet helemaal vrij was van reformatorisch-georiënteerde elementen⁽²⁵⁾. Dit milieu kan dus wel de ontstaansbodem geweest zijn van een spel, dat beschouwd mag worden als een reactie tegen het beruchte plakkaat van April 1550, waartegen heel Brabant zich verzette.

Dit is alles wat voorlopig over de herkomst van dit spel gezegd kan worden. Het gemis van archivalia heeft natuurlijk tevens tot gevolg, dat het nieuwe spoor ons geen stap dichter brengt bij de oplossing van het auteursprobleem.

(24) Vgl. J. Nauwelaers, o.c., I, 96.

(25) G. Jo Steenbergen, Het landjuweel van de rederijkers, Leuven, 1950, pp. 189-190; J. Nauwelaers constateerde dit eveneens, cfr o.c., I, 480.