De bekeeringe Pauli

[p. 7]

Inleiding

I. Het genre van het spel

Het zestiende-eeuwse toneelspel De Bekeeringe Pauli, dat hier voor het eerst wordt uitgegeven, is een z.g. apostelspel. Dit genre⁽¹⁾ mag beschouwd worden als een min of meer zelfstandig onderdeel van het bijbels toneel. Het onderscheidt zich van de andere soorten niet door zijn eigen literaire vorm, maar door zijn inhoud, zoals het geestelijk toneel trouwens doorgaans op basis van de inhoud der spelen ingedeeld wordt in mirakelspelen, heiligenspelen, mysteriespelen, enz. Zo kan men het apostelspel definiëren als een toneelstuk, waarin een episode uit het leven van één of van verscheidene apostelen wordt uitgebeeld, en waarvoor de stof zeer dikwijls ontleend wordt aan de Handelingen der Apostelen, al of niet aangevuld met andere bronnen zoals de Evangeliën, de Brieven, de overleveringen, of zelfs de Romeinse geschiedenis.

In nagenoeg de gehele Westeuropese letterkunde, de Spaanse uitgezonderd, treft men deze spelen aan. Het oudste gekende apostelspel stamt uit de 13^e eeuw; in de 15^e eeuw hebben de Fransen verscheidene spelen aan dit genre gewijd, waaronder vooral het monumentale werk van Gréban, dat niet minder dan 63.000 verzen lang is, de aandacht trekt. In de 16^e en 17^e eeuw werd de traditie voortgezet door de humanisten, o.a. door de Nederlander Cornelius Schonaeus, en niet het minst door het z.g. Jezuïetentoneel. Na deze periode begint de belangstelling voor dit genre evenwel sterk af te nemen.

De Nederlandse letterkunde is nog rijker aan apostelspelen

(1) Voor het apostelspel in het algemeen, zie G. Jo Steenbergen, Het apostelspel, in Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, 1952, pp. 439-488.

[p. 8]

dan de buitenlandse. Het genre bloeide bij ons vooral in de 16^e eeuw en minder in de 17^e en 18^e eeuw, hoewel het ook toen nog lang niet geheel was uitgestorven. Al werd het dus merkelijk later in het Nederlands beoefend dan in de andere talen, toch kan men practisch geen sporen van buitenlandse invloed aanwijzen. Wat de ontstaansbodem van het genre binnen de grenzen van het Nederlandse taalgebied betreft, mag men aannemen dat het apostelspel uit Zuid-Nederland afkomstig is. De oudste spelen stammen immers uit het Zuiden en het genre werd daar ook het meest beoefend. Uit de behandeling van De Bekeeringe Pauli zal overigens nog blijken, dat het Noorden Zuidnederlandse voorbeelden heeft nagevolgd.

Zoals men kan verwachten is het verhaal van de mirakuleuze bekering van de heilige Paulus (Hand. 9:1-19) steeds populair geweest bij de schrijvers van apostelspelen. In de Westeuropese literatuur treft men b.v. niet minder dan acht spelen aan, die uitsluitend aan deze stof gewijd zijn, en in de Nederlandse letterkunde heeft men zes voorbeelden genoteerd, verdeeld over de 16^e, 17^e en 18^e eeuw.

In deze vrij uitgebreide literatuur neemt de hier gepubliceerde Bekeeringe Pauli een bizonder merkwaardige plaats in, omdat dit spel nirt louter bijbels is, maar tevens 16^e-eeuws actueel. De schrijver heeft n.l. in zekere zin een parallel willen trekken tussen de moeilijkheden waarmee de apostelen te kampen hadden, en de godsdienststrijd van de 16^e eeuw. Dit directe contact met het leven van de tijdgenoten is de levendigheid van het spel ten goede gekomen, terwijl het er ook in historisch opzicht belangwekkender door is geworden. Volledigheidshalve moet hier echter aan toegevoegd worden, dat deze eigenschap geenszins het monopolium is van De Bekeeringe Pauli; ook in andere apostelspelen zoals het vinnige Spel van sinnen opt derde, tvierde ende tvyfde capittel van dwerck der apostolen⁽²⁾, en de nog onuitgegeven spelen van Willem van Haecht, wordt een verband gelegd tussen de apostelentijd en de 16^e eeuw.

(2) Uitgegeven door F. Pijper in Bibliotheca reformatoria neerlandica, I, 273-366.