De Beiaard. Jaargang 2

[p. 153]

Over rythme en rijm

RYTHME is beweging. Ook maat is beweging; maar rythme is geen maat. Maat is gemeten en volgt een vooropgesteld schema. Rythme is van schema's onafhankelijk. Maat is een volgorde van meer of minder betoonde lettergrepen. Maat is één versvoet reeds. Maar rythme is niet dan in een heelen regel. Want het is in een geheel van opeenvolgende klanken, niet in hoeveelheid, maar in gehalte. Rythme is de beweging waardoor een organisme - óók een versregel - toont een levend wezen te zijn. Rythme is beeld en bewijs van leven, is het leven zelf. Zonder rythme is een maatgetrouw gedicht een lijk.

Schoolmeesters laten kinderen gedichten soms in proza omzetten. Dwaasheid, als het doel is, maar als middel aangewend wordt het hooge wijsheid. De opgave eischt dan, dat de leerling de rijmen vervange, de beelden verandere en het rythme wegvage. Behandel proza aldus, wanneer het te doen is om taalkunde; op verzen aangewend, moet het den leerling leeren inzien, wat eigenlijk poëzie is. Houdt alle woorden bij, die de dichter neerschreef, doch in andere volgorde geplaatst: als uw omwerking dan zelfs weer toevallig een gedicht werd, zou het waarschijnlijk toch geen poëzie meer zijn.

Hieldt gij de maat misschien bij, gij hebt het rythme verbroken. Uw resultaat geett andere kleurschakeeringen in een andere geluidenreeks. Wat gij deedt, was niet het lied spelen in een anderen toonaard, maar met andere noten. En juist in de opvolging der klankenkleuren en kleurenklanken, zooals de dichter ze vaststelde, lag wat de poëzie van het gedicht was. Die onveranderlijke orde verstorend, dooft gij de heilige vlam. Gij doodde het rythme, dat de ziel van het gedicht is. Daarin schuilt het wezen der poëzie.

Tot het begrip ‘rythme’ behoort niet enkel aaneenschakeling van klank in lettergrepen gevat, maar ook opeenvolging van kleuren in vokalen neergelegd. Een gedicht is èn een muziekstuk en een gebrandschilderd raam. Eerstens is rythme dus

[p. 154]

de muziek van het gedicht: ook van de zee is het rythme de muziek. Doch op de beweging dier muzikale golven deint en drijft dan tevens het onverklaarbare, dat u den gezichtsindruk geeft. Want vokalen zijn klanken niet alleen, doch ook kleuren. Dit is geen willekeurige vooropstelling, neen een feit. De meesten echter zijn noch zoo fijn gezintuigd noch zoo veel omvattend in hun waarneming, dat zij het ondervinden. Niet voor ieder die proefondervindelijk kent wat de Franschen ‘vision auditive’ noemen of ‘audition visuelle,’ beantwoordt dezelfde kleur aan denzelfden klank. Wanneer ik aa zeg, zie ik rood, laaiend, vlamgouden rood, karmozijn en inkarnaat, als bloeit in vuur, in papavers en sommige geraniën. Koper klinkt met dien klank en het pedalenspel van een orgel. Oo uitspreken is zwart waarnemen, nachtzwart, rouwfloers en grondeloos donker; het is in nachtviolen en in de oogen van den Moor. Ook luien uitvaartklokken in dien toon, stormende zee en ziedende stormen. Ee is geel, bleek en blond, is teerheid, schemerig en lentelijk, als geluid van vedels en lispelende wind. Ie vlijmt helderwit, zilverig schitterend, sneeuwig; zoo blinken sterren en tinkelt water van een bekkenrand, parelt muziek van harp en triangel. Uu gloeit warm, goud glanzend, purper door zonlicht beschenen; ij is louter zonneglans. Tot u verdoft, bewaast het violet een schemerig dons.

In de samenstelling tot ui verheldert de goudschijn. Zoo juichen dan fluiten. De tweeklanken verhouden zich gewoonlijk tot den zuiveren klank als de neventinten tot hun hoofdkleur.

Hoe dit alles is en waarom dit is, weet ik niet. Maar ik weet dat het zoo is. Misschien kan een voorbeeld het verduidelijken. Beluister den klank in:

‘Het violette blauw der rijpe pruimen.’

Niet het woord ‘blauw’, maar de au-klank daarvan, verhelderd door de voorgaande i-o-e, als een lichttrilling, kleurt de donkere vrucht, donker, maar donzig-wit bewaasd. Met

[p. 155]

de ij van het woord ‘rijp’ bundelt een gouden zonnestraal uit en de ui-klank van het volgend woord heeft de warme tint van bronsgroen loover door zonneschijn beglansd.

Klankschildering als in rythme begrepen is, gaat buiten geluidnabootsing om, want deze is voor het oor berekend, maar gene voor het oog. Rythme nu, waarin kleur en klank besloten zijn, is het groot mysterie. Het wordt een heel ander beeld voor uw geest, of iemand in gewoon proza zegt dat de zon schijnt of dat met de kunst van rythmische woorden uitdrukt. Het een is de krabbelteekening van een kind en het ander het kleurrijk doek van een kunstenaar. Rythme in een gedicht is als zonneschijn op een wentelend molenrad. In de schaduw is het enkel water dat er langs drupt, maar in de zon is het regenend diamant. Rythme is het onontbeerlijke van alle poëzie, maar ook het onbegrijpelijke. Wij kunnen weten, of het er is, maar niet hoe het er komt. De dichter heeft er de macht over. Het is in hem zingend, als de muziek in de zee. Hij kent er de deinende beweging van als de golven hun bewogenheid weten. Het is de scheppingsdrang zelf in hem, en op die vlotte beek spiegelt zijn verbeelding al haar schoone beelden af. En wanneer zijn rijke geest de zwellende golf overbloesemt met haar bonte weerkaatsingen, stort het lied zijn gouden wateren over de lippen des dichters uit. Dan zingt zijn gedicht in zijn blijde geboorte en die zang alleen - ‘words winged with light’ - is waarlijk poëzie.

Het rythme van een versregel is een reep goud. Het rijm op het einde van dien ring is de fonkelende sluitsteen. Zooals de juweelen van een rijk man u van zijn rijkdom getuigen, zoo spreken de rijmen van den dichter van zijn overvloed. De rijmen maken geen gedicht, maar zij verrijken het. Het zijn edelsteenen, ingelegd in ivoren schrijnen, parelen gestikt op kostbaar brokaat.

Kunnen zij gemist worden? Ze missen, zou het dooven zijn der lampen, brandend boven den disch van het feest. Zij zijn de bloemen in de lenteweide, de rijpe vruchten

[p. 156]

tusschen het najaarsloof. Vaag de rijmen, en het bosch is zonder vogelgeluid. Zij vormen naast het lied een wonderen ladder, waarlangs de geest stijgt tot hoogere blijheid, stap voor stap. Zij wedijveren met de innerlijke schoonheid van het gedicht in uiterlijke prachtsontplooiing. De versregels binden hun bloeiende guirlanden daaraan vast, als aan gouden spijkers, beslagen met diamanten ster. Zij verdiepen met hun praal ons besef van volkomen schoonheid. Want Schoonheid, óók wanneer zij Eenvoud is, wandelt altijd in koninklijk gewaad.

Het rijm, dat kostelijke echo dat zijn eigen stem schept en beantwoordt in de holle heuvel der Muze, - het rijm, zegt Oscar Wilde, is de eenige snaar, die wij toegevoegd hebben aan de Grieksche lier.

Het rijm is stralend juweel aan blanken Junoarm en juweelig gevest van de schitterende zwaardkling. Op de marmeren tafel der gedichten is het een weelde-voorwerp, een zeeschelp vol gezang.

Het rijm is de zingende nachtegaal op den rozentwijg. Het is een zijden kussen, waarop het geheugen zich vlijt, en een gouden deur geopend voor de verbeelding. Nieuwe stemmingen en ontroeringen waren door de koele gaanderijen der rijmen, droomen die lachend wandelen in de zoetheid van hun geluid.

Want het rijm is van den zang der verzen als de muziek van de muziek; en zoo de woorden rijk zijn aan zoetheid als die van harp of luit en rijk aan kleuren als de paletten der schilders, het rijm bezit daarenboven eene plastische schoonheid als er tot uitdrukking komt in marmer en brons, en draagt méér ziel in zich èn gedachte, daar het méér muziek is.

Felix Rutten