De Beiaard. Jaargang 2

[p. 87]

Tooneel
‘Sint Franciscus gebarenspel’ van Antoon Molkenboer.

Tooneelbeschouwing.

NA de hier gepubliceerde artikelen over Ruttens verzen en de muziek van Averkamp, vraagt de Redactie ons een enkel woord over de tooneelmatige zijde van deze opvoering. Ter inleiding eerst een terugblik op het ontstaan van dit spel.

Met medewerking van Dr. Felix Rutten, tekst en verzen, Ant. Averkamp, muziek, Ant. Verheyen, spelregie en Lili Green, dansregie, heeft Antoon Molkenboer, ontwerper van scenario, decors en costumes, de Nederlandsche mimischekunst met een nieuw werk verrijkt.

Een woord van lof voor het volbrengen van zijn grootsche taak zij hier Molkenboer op de allereerste plaats gebracht, want de verzorging dezer zestien tafereelen, waarin gezamentlijk 250 spelenden optreden, is een arbeid waarvoor wij eerbied moeten hebben. Het is niet eenvoudig in een land als het onze genoegzaam belangstelling te wekken, daadwerkelijke belangstelling, die het verwezenlijken van groot opgezette plannen mogelijk maakt. Geheel door eigen, onvermoeid werken heeft de decoratieve kunstenaar deze uitvoering tot stand weten te brengen. Op verschillende plaatsen zijn lezingen ter voorbereiding van het schouwspel gehouden, een eere-comité van honderd-en-achttien leden is samengesteld, twee-honderd-en-vijftig amateurs zijn voor medewerking gewonnen; dat alles getuigt van noesten arbeid en groot doorzettingsvermogen en is reeds op zich zelf in onzen slappen tijd een woord van hulde waard!

Toen wij hier te Amsterdam de lezing bijwoonden, die Antoon Molkenboer voor de leden van het Ned. Tooneelverbond hield, bewonderden wij zijn ontwerpen voor de verschillende tafereelen van zijn spel, doch er maakte zich bij het bezien van deze geprojecteerde teekeningen een gevoel

[p. 88]

van ons meester, dat wij dikwijls hadden bij het aandachtig beschouwen van de ontwerpen, die een ander decoratief kunstenaar met tooneelidealen ook zoo aanlokkelijk kan teekenen: wij bedoelen het werk van Gordon Graic. Er is groot verschil tusschen een fraaie, gewasschen teekening en de werkelijkheid op het tooneel. Tusschen het: ‘hoe hij 't zich dacht’ en ‘hoe het werd’ van de visionaire kunstenaar, die op de planken gaat uitbeelden ‘il y a plus qu'un pas’!

De fraaie kleedij, waarin door kleur en snit getracht is tijd en milieu te schilderen, gaf een sterke kunstsensatie, het decoratief, modern monotoon-architecturaal of in de geschilderde achterdoeken gestyleerdrealistisch, was een meestal rustige omlijsting voor het gebeuren, doch vervulde een wel eens wat al te sobere rol. De ‘voorbouw’, grootsch opgezet, zooals de teekening uit het tekstboekje aangeeft, met zijn drie poorten aan elke zijde, was tot een derde terug gebracht en de dubbele boog verhief zich boven het eerste poortje, terwijl de naar de zaal voerende trappen vervielen; dit is temeer jammer omdat het verband met de zaal en het gebruik van een flink proscenium danig mee had kunnen werken om de strekking van het spel beter tot de toeschouwers door te laten dringen.

De hoofdindruk was, dat er met het zelfde materiaal zoowel levend als levenloos meer te bereiken zou zijn geweest, wanneer hier de medewerking was ingeroepen van iemand, die de speciale eischen van het tooneel kent. Waarom maakte het negende tafereel ‘te midden der zieken’ op het publiek grooten indruk en liet het vijfde ‘de Kerkenbouwer’ een leege onvoldaanheid? Omdat in het eerste geval stof was voor dramatische handeling en deze in het tweede ontbrak. Waarom rammelde sommige scènes, die juist door het groot aantal medewerkende tot boeiende actie hadden kunnen worden? Omdat de medespelende een vast plan, waarin van seconde tot seconde hun plaats en actie waren aangegeven, mistten. Hoe kon het gebeuren dat 'n enkel maal de muziek met haar begeleidende taak gereed was, terwijl

[p. 89]

de handeling op het tooneel zich voortzette? Omdat niet voldoende in het oog was gehouden dat bij een gebarenspel evenals bij een opera elke muziekmaat correspondeert met de handeling en het ‘halen’ en ‘zakken’ in handen van den dirigent moet berusten. Welke practicus zou er toe komen de voorbouw, waarvan door den heer Molkenboer zelf was gesproken als de schaduwplek waar b.v. in het eerste tafereel Franciscus zich terugtrekt, hel met voetlicht te gaan belichten, zoodat men in plaats van door een donkere diepe omlijsting somwijlen over het sterke vóórlicht heenschouwde in minder belichte ruimte?

Dit zijn slechts enkele vragen, waarvan de beantwoording voldoende aantoont dat er met zuiverder tooneelbegrip grooter dramatisch resultaat was te bereiken geweest. Misschien dat dan ook meer de blijheid, die wij in de Franciscusfiguur zoo gaarne zien, tot uiting was gekomen. Er viel zoo weinig spel-verandering waar te nemen, wanneer de verschillende personen in aanraking kwamen met den heilige, er ging zoo weinig suggestie van dezen voor zijn leeftijd veel te ouden en afgeleefden monnik uit, zijn optreden b.v. in het tafereel bij den Paus tegenover zijn medebroeders was wel wat erg in strijd met den Franciskaansche geest en de deugd van nederigheid. Anton Verheyen heeft de psyche van de Franciscusfiguur niet weten te doorgronden en wist daarom de spelende amateurs niet voldoende mee te trekken in de hoofdlijn van de opvoering. Het is bij zulk een vertooning niet voldoende de medespelenden uiterlijk bewegen bij te brengen, neen, men moet het ‘geestelijk met de handeling meeleven’ in elk figuur doen ontwaken en door diepgaande uiteenzetting van het psychologisch verloop der tafereelen de éénheid van gebeuren vastleggen. Wat nu door sommige medewerkers aan goede interpretatie gegeven is, was individueele uiting en droeg niet de sporen van algemeen op hooger plan gebracht ensemblespel en dit laatste was, waar gewerkt werd met ontwikkelden, mogelijk. Met het inschakelen van een choreografisch intermezzo is door den ontwerper een offer

[p. 90]

gebracht aan de hedendaagsche belangstelling in de danskunst. De nooit volprezen ‘Zonnezang’ is als ‘zonnedans’ beneden het middelmatige gebleven. Al is de opdracht niet gemakkelijk, een intelligente artiste als Lili Green had beter gekund, wanneer ook hier met meer ernst naar gedachten-verlijning getracht was. Het geestelijk-spel is te veel in het schilder-spel ondergegaan en dat is jammer, omdat er met zooveel energie en zooveel liefde aan deze onderneming gewerkt is. De declamator Brettani had de eenigszins geforceerde taak als inleider der tafereelen op te treden. Hoe aardig ook van vinding, werkte de zestienmalige terugkomst van den voorlezer op het publiek te vermoeiend, terwijl de hooge, monotone wijze van voordragen geen belangstelling hield en de verzen van Felix Rutten niet ten goede kwam.

Tot welke eindconclusie brengen ons deze losse opmerkingen over het Spel? Antoon Molkenboer heeft in zijn ‘St. Franciscus-spel’ nogmaals getoond een decoratief-kunstenaar te zijn met gaven voor tooneelwerk. Wil hij echter met geheel succes dergelijk werk voor het publiek brengen, dan moet hij er naar streven, dat het dramatisch gedeelte van ontwerp en uitvoering door technische zorg op gelijke hoogte blijft als de aankleeding. De grootsche opzet zal dan als geheel meer aan het gestelde ideaal beantwoorden.

Frank Luns