De Beiaard. Jaargang 2

[p. 26]

Vlindernamen
Proeve van taalgeografie

IEDER woord heeft zijn geschiedenis. En die geschiedenis is tweevoudig: is uit- en inwendig, en betreft de verandering zijner klanken en die zijner beteekenis. De uitwendige geschiedenis der woorden, de vormveranderingen, die zij in den loop der tijden en in den mond van velerlei volksstammen ondergaan, zijn aan vaste regels gebonden, die men klankwetten noemt. Deze klankwetten, gelijkmatigheden in de klankwijziging, berusten op psycho-socialen ondergrond en vertoonen onder gelijke omstandigheden een beslist eenvormig karakter. Maar klank en vorm zijn slechts het skelet der woorden: de semantische waarde, de beteekenis, is hun ziel, - en in de wondere diepten van dat geheimzinnig zieleleven der taal weerspiegelt zich het bonte gemeenschapsleven der spraakmakende gemeente. Wat men genoemd heeft ‘het leven der woorden’ is ten slotte niets dan de weerschijn van het roerige geestes- en gemoedsleven der gemeenschap, zooals dat door de veelheid der sociaal-psychische faktoren van het kultuurleven wordt bepaald en gewijzigd, wordt gevormd en vervormd. Dat hier ook ethnische invloeden werkzaam zijn, behoeft wel geen betoog.

De geschiedenis van de beteekenis der woorden eener gemeenschap is de geschiedenis harer kultuur.

Wil men zich van de waarheid hiervan overtuigen, dan leiden twee wegen ten doel. Men kan een bepaald woord nemen en nagaan, welke wijzigingen het met verloop van tijd in zijn beteekenis ondergaan heeft. Het Latijnsche cohors, verwant met ons woord gaard, beduidde oorspronkelijk een omheining voor het vee. Maar ten tijde van de Republiek wordt het de benaming van een afdeeling soldaten, en in den Keizerstijd die van het militaire geleide van den imperator, uit welke beteekenis het begrip ‘hof, hofhouding’ van het Fransche cour is gegroeid. Pecunia was eerst ‘rijkdom in vee’; maar na de invoering van het metaal als ruilmiddel

[p. 27]

beteekende het rijkdom van allerlei soort. Zóo kan men de geleidelijke ontwikkeling nagaan van de oorspronkelijke Romeinsche gemeente van herders en landbouwers tot een militairen en ekonomisch-geordenden rechtsstaat. Overeenkomstig wijzen de Latijnsche woorden credentes, satisfacere, memoriae in hun latere beteekenis van ‘geloovigen, boete doen’ en ‘grafmonumenten’ op de machtige inwerking van het Christendom. En bevat niet ons woord kerkhof, evenals het Duitsche Friedhof, een belangrijk stuk kultuurhistorie? Het beteekende oorspronkelijk de onbebouwde ruimte om een kerk. Mettertijd, toen het begraven in de kerk tot geestelijken en weldoeners beperkt werd, kreeg het de waarde van ‘plaats om een kerk waar begraven wordt’. Nog later, toen om hygiënische redenen ook elders begraven werd, begon men het te gebruiken voor ‘begraafplaats’ in het algemeen.

Maar men kan ook een zaak (instituut, begrip) nemen en zien, welke verschillende benamingen zij achtereenvolgens in een bepaald taalcentrum gedragen heeft of nog draagt. De opeenvolging van benamingen heeft vooral historische waarde; het samenbestaan van talrijke benamingen van eenzelfde voorwerp in de kleurige volkstaal van een betrekkelijk beperkt en homogeen gebied geeft het best een kijk op de populaire begripsvorming: wij worden getroffen door de naïeve frischheid en de scheppende kracht der volkskunst.

De benamingen van ‘broek’ in het Fransch vormen een belangrijk hoofdstuk in de geschiedenis van het Fransche kostuum. De lange, tot de enkels reikende broek der Galliërs heette braca, en van de Galliërs namen de Romeinen zaak en naam over. Maar toen de Romeinen het kleedingstuk tot een kniebroek hadden verkort, werd ook deze dracht door de Galliërs aanvaard. De naam braca bleef en heeft zich zelfs in een betrekkelijk groot gebied van Zuid-Frankrijk en in enkele streken van het noordwesten tot heden als braie(s) weten te handhaven. De beenen bedekte men nu met kamaschen die, wanneer zij van voeten voorzien waren, calceas (chausses) genoemd werden; deze benaming kwam

[p. 28]

onder de Merovingers op en beteekende ‘kous’ gedurende de heele Middeleeuwen. Maar omstreeks het einde der XIV^de eeuw ontwikkelden zich de kousen tot éen enkel kleedingstuk, namelijk tot een nauwsluitende broek, waarbij dan de bracae tot een soort onderbroek werden. Een eeuw later zien wij echter, dat de chausses zich weer in tweeën deelen, die men nu haut-de-chausses, kortweg chausses, en bas-de-chausses, kortweg bas noemt. Sedert dien verstaat men door chausses ‘broek’, en door bas ‘kous.’ Tegen het einde der XVII^de eeuw wordt de nauwsluitende, tot de knieën reikende culotte algemeen, en eindelijk nemen tegen het einde der XVIII^de eeuw de Venetiaansche pantalons haar plaats in, die eerst als fantasiebroek, dan als morgenkostuum gedragen waren.

Van veelheid van benaming gaf ik in mijn Nederlandsche Volkskunde reeds een klein staal: het muschje heet b.v. te Beesel koarerakker, te Lottum koarevrêter, te Blitterswijk koarepikker of koarejietser (Limburgsch jietsen is synoniem van biêsen, d.i. ‘vlug loopen, vliegen, schieten), te Swolgen korepikker, te Swalmen en Neer guut (guit), te Niftrik huiskrits, te Groesbeek huusklets, te Grubbenvorst floets, te Maasbree schroep, te Helden hoeskets.

Maar tot de belangrijkste verschijnselen op dit gebied behooren wel de benamingen van ‘vlinder’ op het samenhangend Nederfrankisch dialektgebied van Limburg, Oost-Brabant en Zuidoost-Gelderland. Ik heb ze met toepassing van de taalgeografische methode in kaart gebracht, daartoe in staat gesteld door de lijsten voor het onderzoek der zuidoostelijke dialekten, wier definitieve bewerking echter nog steeds door den oorlog wordt vertraagd. Het gemis aan voldoende bekendheid met desbetreffende taalverschijnselen in de aangrenzende gedeelten van België en Duitschland, dat mijn arbeid in groote mate belemmerde bij het vervaardigen der Isethnen-kaart (Nederl. Volkskunde II), heeft mij ook thans weer parten gespeeld: de lezer zal bevinden, dat wij meermalen moeten gissen, waar meerdere kennis van het aangren-

[p. 29]

zend gebied ons naar alle waarschijnlijkheid zekerheid kon brengen. Ook heb ik, binnen het bedoelde dialektgebied zelf, het onderzoek heel wat moeten uitbreiden; in tal van gevallen was het resultaat onbevredigend, en bleef ik over de ware of over de meest geldende benaming in twijfel. Toch wil ik mij vleien met de hoop er in geslaagd te zijn, door middel der vlindernamen een overzichtelijk en belangrijk kultuurtafereel ontworpen te hebben, waarin niet slechts de bewoners van zuidoostelijk Nederland van hun gading zullen vinden. Voor de zorgvuldige bewerking der kaart breng ik den Eerw. Heer J. Metzemakers, die ook de Isethnen-kaart teekende, mijn oprechten dank.

Ik geloof veilig te kunnen aannemen, dat in geheel ons zuidoostelijk dialektgebied de oorspronkelijke benaming voor den gewonen dagvlinder een samenstelling met vogel geweest is: zomervogel pellevogel, roevogel, wiedvogel. Als zoodanig beschouw ik ook de vlindernamen fliemusch en veniênmusch, omdat het woord musch, hoogstwaarschijnlijk ontleend aan het Latijn, waar het ‘vlieg’ beteekende (musca), door begripsverruiming generische waarde gekregen heeft als synoniem van ‘kleine vogel.’ En eindelijk hebben wij het woord kapel, uit het Middelnederlandsche capelle, capellenvogel. Welke dezer vormen is de oudste? Van Wijk vermoedt, dat het de samenstelling met vogel is, en terecht. Immers in het beteekenissysteem der zuidoostelijke vlindernamen past ons woord slechts in den vorm van kapelvogel, zoodat geen redelijke twijfel meer mogelijk is.

Maar wat beteekent nu eigenlijk dat kapelvogel? Het Middeleeuwsche capelle is ontleend aan het Middellatijnsche capella, een verkleinwoord van cappa ‘mantel’ en ‘mantelkap.’ Ons capelle beduidde dus ‘manteltje,’ en naderhand ook het heiligdom, waar de mantel van St. Martinus bewaard werd, ja sedert de VII^de eeuw zelfs elk bedehuis van kleiner afmeting: de heden ten dage meest gangbare beteekenis van het Nederlandsche woord kapel Eigenaardig is de klemtoon

[p. 30]

op de tweede lettergreep, wat aan de Latijnsche herkomst herinnert.

Kapel beteekent dus ‘mantelvogel’; en mocht iemand nog aan de waarheid dezer etymologie twijfelen, dan wijs ik hem op het Vlaamsche pellaryn en pellarynvogel (Kilaen), en verder op het feit, dat een andere vlindernaam in ons dialektgebied dezelfde dichterlijke volksvoorstelling vertolkt: ik bedoel pennevogel. Dit is n. 1. door dissimilatie, en ten deele wellicht onder inwerking van volksetymologie, ontstaan uit pelle(n)vogel HetMiddelnederlandsche pellen beteekende een pronkgewaad, een kleed van zijde, en is afkomstig van het Latijnsche palliolum, verkleinwoord van pallium ‘mantel.’ Het hedendaagsche Limburgsche pellen beteekent meestal ‘fijn lijnwaad.’ Wat het volk vooral in den vlinder opmerkte en wat het trof, was het dubbel vleugelpaar: hij leek wel gestoken in een kostbaar mantelgewaad, vooral wanneer hij met uitgestrekte vlerken door de lucht zweefde. Men denke ook aan de Noordnederlandsche benaming rouwmantel (Vanessa Antiopa): juist de dagvlinders hebben groote, breede vleugels. Is het nu niet eigenaardig en tevens teekenend voor de gelijke geaardheid der volksfantasie, dat de taalscheppende Romeinsche soldatentaal aan de tent, met haar typischen mantelkap-vorm, den naam van ‘vlinder’ (papilio) gaf? Deze naam maakte fortuin, en ook wij hebben door bemiddeling van het Fransch den term overgenomen en bewaren hem in het woord paviljoen.

Zooals reeds gezegd is pellevogel veelal pennevogel geworden. Andere plaatselijke vervormingen zijn: pannevogel, pannelekker, pennelekker, pennelepper, men vergelijke het Antwerpsche penneslekker in de Rupelstreek. Zeer waarschijnlijk zijn het vormen als pennelepper en pennelapper, die de volksetymologische benaming van schoenlapper op hun rekening hebben. In Gelderland zegt men ook wel spannevogel.

De benaming zomervogel is zonder meer duidelijk. Zij is ook in het buitenland zeer frekwent, zoo b.v. in België, Beieren, Noorwegen. De vorm fliemusch hangt stellig samen met ons woord vlieten, en berust op een Indogermaanschen

[p. 31]

wortel, die ‘in onrustige beweging zijn, vloeien, drijven’ beteekende; minder nauw is de verwantschap met vliegen. Wat het volk trof. en wat bijgevolg voor de volkstypeering bijzonder in aanmerking kwam, was de gebroken vlucht, de fladderende, dobberende drijfbeweging van het rondzwervend insekt. Hierop wijst ook de Tirolsche benaming flattermaus. En evenmin beteekent het Latijnsche papilio ‘het vliegend insekt’, zooals men vroeger meende, maar dit woord behoort tot de maagschap van ons vlerk en vleermuis; ook fladderen behoort tot de naneven in zijdelingsche linie. Het rechtstreeksch korrespondeerende woord is het Oudhoogduitsche fifaltra, en ons vijfwouter en wiewouter, door volksetymologie vervormd uit het Middelnederlandsche *vîvoudere. Vlinder, met nasaleering, is een longe loot van denzelfden stam: dit blijkt ook uit het Vlaamsche werkwoord vlinderen met de beteekenis van ‘rondfladderen,’ en uit den naam vlindermuis voor vleermuis.

Nu volgen wiedvogelen veniênmusch, die elkaar ophelderen. Immers wiedvogel berust op het Middelnederlandsche wied ‘onkruid’ (vergelijk wieden,) terwijl veniên, verniên, met overeenkomstige f-vormen, in het Vlaamsch gebezigd wordt voor ‘onkruid’ en ‘rups,’ zoodat naar alle waarschijnlijkheid de gemeenschappelijke beteekenis die van ‘rupsvogel’ is. Ook vindt men feniênmusch.

Nog resten ons voorloopig roevogel en kog. Het eerste woord vindt men in het Middelnederlandsch als rûdevogel, dat behoort bij het werkwoord rûden, den grondvorm van ons woord ruien. Berust deze benaming op een volksopvatting, dat de vlinder de rui (schurft) overbrengt? Eerder geloof ik, wanneer het verband met rui juist is, dat de voorstelling van ruien verwekt is door het stof, dat van de vleugels valt. Plaatselijk vervormde de volksetymologie roevogel tot roeivogel: men dacht dan aan het roeien met de vleugels.

Want ook aan een luchtschip heeft het volk gedacht, natuurlijk niet in den zin, dien wij thans daaraan hechten. Te Mil, Wanrooi en Venraai, en wellicht nog op enkele andere plaatsen

[p. 32]

zegt men kog. Dit kan toch kwalijk met een ander woord samenhangen, dan met het Middelnederlandsche cogghe, waarmee een breed schip wordt aangeduid. In het Noordnederlandsch vindt men zeilvlinder (papilio podalirius).

De lokaliseering dezer verschillende benamingen in het gebied der zuidoostelijke dialekten moet ongeveer geweest zijn als volgt (zie de kaart):

In Zuid-Limburg tot even bezuiden Roermond hadden drie typen zich het terrein aldus verdeeld, dat kapel zuidwestelijk, wiedvogel zuidoostelijk, en roevogel in noordelijke richting zich uitstrekte. Het ruimste gebied had de benaming zomervogel zich veroverd: zij beheerschte het geheele noordwesten. Van af het land van Aalst breidde zij zich uit over Antwerpen en de Kempen, en over Noord-Brabant tot Gelderland en de Peel.

Benoorden Panningen (115) werd de toestand anders: de linker Maasoever kende doorgaans slechts het type veniênvogel; op den rechter Maasoever had Venloo (149) het type kapelvogel, benoorden Venloo vond men het type fliemusch, en dan, te beginnen bij de Wellerlooi (158), naderhand op rechter- en linker Maasoever, heerschte tot aan de noordelijke grens van ons dialektgebied het type penne(pelle)vogel: de Maas diende hier grootendeels als kultuurgrens. Ons kapel vertegenwoordigt het Middelnederlandsche kultuurwoord: wij vinden het heden dan ook nog te Venloo en te Maastricht.

Maar met de Romaansche kultuur drong al vroeg van uit het zuiden het Fransche papillon (Lat. papilio) in den vorm van pepel, piêpel of pieëpel de provincie Limburg binnen en overstroomde het zuiden dezer provincie dermate, dat nog slechts aan de peripherie sporen van de vroegere benamingen kapel en wiedvogel zich konden handhaven. Roevogel bood beter weerstand, maar niet zonder dat een menggebied ontstond, waarop voortaan het gemengde type roepepel heerschte. Op de kaart is dit laatste gebied groen en geel gestreept.

Ook in België is de volksnaam pepel natuurlijk ruim verspreid,

[p. *2]

Plaatsnamen op de kaart vermeld
1	Afferden	34	Dieteren
2	Alfen	35	Doenrade
3	Amby	36	Dommelen
4	Anthonis St.	37	Duizel
5	Appeltern	38	Echt
6	Arcen	39	Eckelrade
7	Azenraay	40	Eersel
8	Baarloo	41	Eigelshoven
9	Baexem	42	Eis-Wittem
10	Bakel	43	Epen-Wittem
11	Beegden	44	Ell (Hunsel)
12	Beers	45	Erp
13	Beesel	46	Esbeek
14	Belfeld	47	Escharen
15	Bemelen	48	Eijsden
16	Bergeik	49	Ewijk
17	Berg en Terblijt	50	Gassel
18	Berghem	51	Geldrop
19	Berlicum	52	Geleen
20	Beugen	53	Gennep
21	Bingelrade	54	Gestel
22	Bladel	55	Grathem
23	Blerik	56	Grevenbicht
24	Bleijerhei	57	Groesbeek
25	Blitterswijk	58	Grubbenvorst
26	Bocholtz	59	Gulpen
27	Borgharen	60	Guttecoven
28	Boxmeer	61	Heel
29	Broeksittard	62	Heer
30	Buchten	63	Heeze
31	Budel	64	Heithuijzen
32	Cuyck	65	Helden
33	Deurne	66	Helmond

67	Herpen	98	Mil	129	Schinveld
68	Herten	99	Montfoort	130	Schijndel
69	Heumen	100	Munstergeleen	131	Simpelveld
70	Hoensbroek	101	Nederweert	132	Sittard
71	Hom	102	Nederwetten	133	Slijk-Ewijk
72	Horst	102	Neer	134	Someren
73	Hunsel	103	Neeritter	135	Stiphout
74	Keipen	104	Niftrik	136	Stramprooi
74	Kessel	105	Nistelrode	147	Susteren
75	Klimmen	106	Nuland	138	Swalmen
76	Leende	107	Obbicht	139	Swolgen
77	Lent	108	Odiliënberg	140	Tegelen
78	Leunen	109	Ohé en Laak	141	Thorn
79	Leverooi	110	Oirlo	142	Ubach o. Worms
80	Liempde	111	Oirschot	143	Ulestraten
81	Limbricht	112	Oploo	144	Urmond
82	Limmel	113	Ospel	145	Vaals
83	Lit	114	Overasselt	146	Valkenburg
84	Lithooien	115	Panningen	147	Valkenswaard
85	Lottum	116	Papenhoven	148	Velden
86	Maasbracht	117	Pieter St.	149	Venlo
87	Maasbree	118	Puth-Schinnen	150	Venraai
88	Maashees	119	Reek	151	Vierlingsbeek
89	Maastricht	120	Reusel	152	Vught
90	Mechelen	121	Reuver	153	Vijlen
91	Meerloo	122	Roermond	154	Waalre
92	Meerssen	123	Roggel	155	Wanrooi
93	Merselo	124	Rosmalen	156	Weert
94	Meterik (Horst)	125	Schaesberg	157	Well
95	Meijel	126	Schayk	158	Wellerlooi
96	Mheer	127	Schimmert	159	Westerhoven
97	Michelsgestel	128	Schinnen	160	Zeeland

[p. *3]

[p. 33]

en niet alleen in het Romaansche gedeelte. De oorlogstoestand verhinderde mij, zooals gezegd, het taal- en kultuurgeografisch onderzoek tot België uit te strekken. Nochtans wettigen de enkele gegevens, waarover ik beschik, het vermoeden, dat daar de noordelijke grens van het pepel-gebied over Hasselt en Diest naar de Kempen loopt, waar pepel met een ander, weldra te bespreken type den strijd aanbond. Het type papillon beheerscht ook zoo goed als geheel Frankrijk, zooals blijkt uit kaart no. 968 van Gilliéron's Atlas linguistique de la France. Slechts aan den oostelijken en zuidoostelijken rand vindt men afwijkende benamingen: wèl een scherpe tegenstelling met de bonte verscheidenheid op het beperkte gebied, dat we in kaart brachten.

Een ander indringeling moet de benaming snuffeltêr (naderhand snuffelêr of snuffel) geweest zijn, althans een samenstelling met snuffel, die van uit België in noordelijke richting als een wig in het zomervogel-gebied vooruit drong en dit in twee helften: een westelijke en een oostelijke helft splitste. Inderdaad worden in de Kempen, naast pepel, samenstellingen met têr,-teer aangetroffen: deze uitgang heeft daar de beteekenis van ‘insekt’. Snuffeltêr zou dan het insekt zijn, dat snuffelend fladdert van bloem tot bloem. Te Bree (Belgisch-Limburg) en omstreken is snuffelêr, snuffeltêr de gangbare benaming. Een der verst vooruitgeschoven pioniers van dit type vertoont den vorm flippetêr (Someren 134), klaarblijkelijk zich aansluitend aan vormen met anlautende fl.-

Eindelijk is er een ruim gebied (op de kaart wit gelaten), waar men slechts het Nederlandsche kultuurwoord vlinder vindt. Dit gebied wordt begrensd door de dorpen Horst (72), Bakel (10), Erp (45), Nistelrode (105), Zeeland (160), Oploo (112), Vierlingsbeek (151), Maashees (88), Merselo (93) en Oirlo (110). Gaat het aan, hier een vergelijking te maken met de wijze, waarop het kultuurdialekt van het Ile-de-France, met Parijs als uitstralingshaard, op Franschen bodem is vooruitgedrongen? Het valt natuurlijk niet te ontkennen, dat het kultuurwoord vlinder met den dag meer terrein wint,

[p. 34]

dat school en boek hun gladstrijkend werk met groot gevolg verrichten, zoodat er in ons gebied wel geen plaatsje zal bestaan, waar naast de volksnaam niet ook de kultuurnaam wordt aangetroffen. Maar dat in de boven omschreven, aaneengesloten streek de volksnaam bepaaldelijk vanwege de meerdere beschaving door den algemeen-Nederlandschen kultuurnaam zou verdrongen zijn, is niet aan te nemen.

Bij nader toezien is de ware reden volstrekt helder. Immers, het vlinder-gebied valt samen met de Peel, waar vooral heidekruid, riet, mossen en grassen groeien, en bijgevolg de vlinder doorgaans weinig van zijn gading vindt. De schaarschheid van het insekt, van het benoemde voorwerp, draagt er de schuld van, dat zich in deze streek geen afzonderlijke volksnaam ontwikkelde: slechts aan den oostelijken en noordoostelijken rand vindt men enkele strookjes met de benaming kog, als te Venraai (150), Wanrooi (155), Mil (98) e.a. zie hierover blz. 31 en 32. Zoo kwam het, dat de Noordnederlandsche kultuurnaam geen mededinger vond, en bijgevolg, voor zoover noodig, overal in deze streek voetstoots werd aanvaard. Naast den kultuurnaam bestaat hier dus geen volksnaam: éen woord dient voor beiden. Dubbele volksnamen, waarvan dan toch steeds éen de bovenhand heeft, vindt men in het zuidoostelijke dialektgebied herhaaldelijk, wel het meest in de grensplaatsen tusschen tweeërlei gebied. Hierbij moet ook steeds op het verschil tusschen oudere en jongere leden der spraakmakende gemeente worden gelet.

Het westelijk en oostelijk zomervogel-gebied vormde eertijds dus éen aaneengesloten geheel. Het snuffel-type is, zooals gezegd, daar binnen gedrongen, zoodat men zich onder de blauw-gestreepte laag een rood-gestreepte denken moet. Maar een eenvormige rood-gestreepte laag ligt verder ook onder het geruite netwerk van het gemengd-gebied, waarvan de dorpen Helden en Panningen (65 en 115) het centrum vormen. Ook daar was de volksnaam zomervogel eertijds de alleen heerschende, en tot op heden wordt hij er sporadisch, als een soort survival, in de oudere taallagen aangetroffen. Doch

[p. 35]

wat gebeurde? De term zomervogel kreeg al vroeg een geduchten mededinger in dien van roepsesjiêter, welke ons herinnert aan wiedvogel en veniênmusch (rupsvogel). Oorspronkelijk wel meer een produkt van de volksluim, heeft hij zich weldra tot vast appellativum ontwikkeld en den term zomervogel grootendeels verdrongen. Woorden als deze vertoonen echter het allerzwakste weerstandsvermogen bij het binnendringen van het kultuurwoord, en wel, omdat hier de sociale faktor der welvoeglijkheid ingrijpt. Een sprekend voorbeeld van een dergelijk proces, waarbij een onbetamelijk woord door een kultuurwoord zoo goed als verdrongen wordt, is de geschiedenis van het Fransche lapin. De algemeen-geldende benamingen voor ‘konijn’ waren in het Oud-fransch connil en connin, en bleven dit tot in de XVII^de eeuw. Lapin verscheen eerst in de XVI^de eeuw, en thans heerscht het bijna over geheel Frankrijk: slechts in 6 kleine strookjes aan den oostelijken rand heerscht nog het oude type. Vanwaar deze snelle verspreiding en besliste zegepraal? De oorzaak ligt hier niet zoozeer in het woord lapin, dan wel in de termen connil en connin, die men met bepaalde obscene woorden verwant achtte.

Nu leert ons een blik op de kaart, dat het gemengde-gebied ten noorden onmiddelijk door het vlinder-gebied wordt begrensd. Een intensiever opdringen van het algemeen-Nederlandsche kultuurwoord moest hiervan het gevolg zijn. Maar terwijl de volksnamen in de andere aangrenzende gebieden zich wisten te handhaven, moest roepsesjiêter zich weldra met hetzelfde bescheiden lot tevreden stellen, waartoe het zijn voorganger zomervogel gedwongen had. Zoo vindt men dan in dit menggebied naast elkaar de twee verouderde termen en, verreweg de meerdere, het algemeen kultuurwoord: men hoort zomervogel, roepsesjiêter, vlinder.

Ten slotte nog een woord over het merkwaardige samenvallen dezer verschillende typen met enkel dialektgrenzen, te merkwaardiger, omdat woorden als deze niet zelden de fone-

[p. 36]

tische dialektgrenzen overschrijden. Naar men wellicht weet, worden onze zuidoostelijke dialekten verdeeld in Noordlimburgsch en Zuidlimburgsch, en wel door de zoogenaamde Uerdinger linie, die benoorden Uerdingen den Rijn overschrijdt en den dam vormt, waartegen de laatste golvingen der tweede klankverschuiving breken: ik bedoel de verschuiving van k tot ch in de woordjes ik en ook. Bezuiden en beoosten deze linie, waar men dus ich en auch zegt, liggen in ons land als grensplaatsen: Tegelen, Baarloo, Helden-Panningen, Ospel, Nederweert, Maashees, Soerendonck en Budel. De heele streek bezuiden deze linie noemt men het Mich-kwartier. In dit gebied is verder de Oudgermaansche sk, die in het Friesch haar oorspronkelijken klank behield, bijna overal gepalataliseerd tot sj, dus Friesch: skaap, Hollansch: schaap, Roermondsch: sjaap. En daarenboven werd hier de stemlooze spirant s in de klankverbindingen sp, st, sl, sm, sn en sw tot sj, beoosten een lijn, die vanaf het dorp Panningen in zuidwestelijke richting geheel Limburg doorsnijdt. Deze lijn noemde ik de Panninger linie.

Nu leert ons een blik op de kaart, dat het snuffeltêr-gebied zoo goed als geheel begrensd wordt door de Uerdinger linie ten noorden en ten noordwesten, en door de Panninger linie ten oosten. Slechts een weinig dringt het roevogel type over de Panninger linie vooruit. Het fliemusch- gebied dekt zich vrij wel met een driehoek, gevormd door de Duitsche grens, de Uerdinger-linie en de Mich-linie, die hier dus niet geheel samenvallen. Het vrij eenvormig dialekt dezer strook behoort zoowel tot het Oostnederfrankische zuiver-Ripuarisch als tot het naar het Saksische overhellende Oostnederfrankische mengdialekt van Noord-Limburg: zie Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterkunde XXVI, bl. 83 v.v. De grens van het type zomervogel en pennevogel valt samen met die tusschen het Oostbrabantsch en het Noordlimburgsch. Eindelijk het wiedvogel-type ligt zoo goed als geheel binnen de zoogenaamde Benrather linie, de grens der Hoogduitsche klankverschuiving op Nederlandschen bodem.

[p. 37]

Deze omstandigheid schijnt te wijzen op het feit, dat de besproken begripsverscheidenheid der vlindernamen in onze zuidoostelijke dialekten op diepere, ethnische gronden berust. Weer was het dorp Panningen het groote uitstralingspunt, gelegen op de grens van het eigenlijke Ripuarië als een centrale dialekt-mijlpaal, evenals de stad Thienen in België en Siegen in het Rothaargebergte.

Zoo komt dan de semantische dialektgeografie de resultaten der fonetische onderzoekingen bevestigen en de hoofdlijnen onzer dialektverdeeling aandikken: wij zijn blijkbaar niet op een dwaalspoor.

Utrecht.

Jos. Schrijnen