Beatrijs. Tekst en vertaling

[p. 45]

Het verhaal.

De Beatrijslegende wordt algemeen beschouwd als het hoogtepunt van onze middeleeuwse geestelijke vertelkunst. Het zuivere, vaak poëtische taalgebruik, de bekwame verteltechniek met haar doordachte afwisseling van vlotte dialogen, rake karakteristieken en beeldende beschrijvingen, maar zeker ook de treffende weergave van menselijke zieleroerselen maken deze Maria-legende tot een literair kunstwerk van internationaal niveau.

De Mariaverering bestaat al vanaf de vierde eeuw, maar vindt haar hoogtepunt in de twaalfde en dertiende eeuw.

In de volledig katholieke middeleeuwse maatschappij ontstaat - zeker bij de leek - een behoefte aan concretisering van het geloof. De grote kathedralen, de muurschilderingen, de (Maria-)beelden, de liturgische en kerkelijke toneelspelen, de tot de verbeelding sprekende apocriefe boeken maken het geloof - anders dan de abstracte mystiek - tastbaar. Christus staat als opperste rechter ver boven de mensen, Maria (die Hem de borst gaf) is als moeder menselijk en daardoor bereikbaar. Haar rol wordt die van bemiddelares tussen God en de mensen. Wie zou ontvankelijker zijn voor menselijk leed dan een Moeder en wie zou meer van God gedaan kunnen krijgen dan Zijn moeder (vgl. vrs. 819 t/m 823)? Maria wordt het toevluchtsoord voor de mens in nood, het symbool van de barmhartigheid. Al het goede wordt op haar geprojecteerd.

De middeleeuwse Maria-literatuur is zeer uitgebreid. Maria-mirakelen werden in kloosters voorgelezen (legenda = wat gelezen moet worden), priesters gebruikten ze als exempelen (= stichtelijke voorbeelden) bij de preek. Onze Beatrijs-legende moet gezien worden tegen deze achtergrond.

Het eigenlijke verhaal - de non die op drift raakt, maar door Maria weer in veilige haven geloodst wordt - komt in vele, onderling verschillende, versies voor in de Westeuropese literatuur. Hoewel ons verhaal veel overeenkomsten vertoont met het latijnse prozaverhaal van Caesarius van Heisterbach uit 1237 (de latere versie van de Beatrijs Custode van dezelfde Cisterciënser prior), mag niet zonder meer worden aangenomen dat deze tekst voor onze schrijver de - of zelfs een - bron is geweest.

[p. 46]

Over de oorspronkelijkheid van het slot van onze Beatrijslegende (vs. 865 en volgende) bestaan twijfels. De versregels 855 t/m 864 lijken een afsluiting te vormen. Een tweede dichter zou dan het verhaal uitgebreid hebben om de luisteraar verder te informeren over het lot van de kinderen en om de biecht te benadrukken. Zekerheid hierover bestaat er niet. Zekerheid is er evenmin over het auteurschap. De naam van Diederic van Assenede, de schrijver van Floris ende Blancefloer, wordt in dit verband wel genoemd, maar veel bewijs is voor deze veronderstelling niet geleverd.

Centraal in deze legende staat Beatrijs (haar naam wordt overigens slechts eenmaal genoemd). De andere optredende figuren - de minnaar, de weduwe, de abt - dienen vooral om de handeling vorm te geven. Drie vormen van liefde spelen een rol in haar leven. De zinnelijke liefde, die haar het klooster doet verlaten en haar tot zonde brengt. De moederliefde, die haar - uit edele beweegredenen - tot een nieuwe zonde leidt. En haar liefde tot God en Maria, die de zonde opheft. Ontrouw (van de mensen), trouw (van God en Maria), berouw, Gods genade en - vooral - de wonderbaarlijke ontferming van Maria zijn de voornaamste motieven in dit verhaal.

[p. 47]

Het origineel.

De auteur van de Beatrijs-legende is waarschijnlijk een ons onbekende Vlaming. Het verhaal is aan ons overgeleverd in een handschrift van ± 1374 (in facsimilé uitgegeven door A.L. Verhofstede, Antwerpen 1947. De verzamelcodex waar het deel van uitmaakt, is aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. Aangenomen mag worden dat dit overgeleverde handschrift een afschrift is van een ouder origineel. De precieze datering van dit origineel is niet te geven. Het lijkt aanvaardbaar te stellen dat de oorspronkelijke versie van onze Beatrijs ongeveer een eeuw ouder zou kunnen zijn dan het aan ons overgeleverde handschrift.

Voor deze tekstuitgave is uitgegaan van de bovengenoemde facsimilé-uitgave. De op enkele plaatsen aangebrachte wijzigingen zijn in de tekst herkenbaar aan de cursieve druk. In die gevallen is steeds na het teken + de tekst van het handschrift geplaatst.

De interpunctie is door de vertaler aangebracht.

De taal.

Hoewel zelfs een summiere behandeling van het Middelnederlandse taalgebruik ver boven de opzet van deze tekstuitgave zou uitgaan, lijkt het nuttig voor de beginnende lezer van middeleeuwse teksten enkele opmerkingen te maken die het lezen kunnen vergemakkelijken.

a)	Om verlenging van een klinker aan te geven wordt in het Middelnederlands dikwijls de e en soms ook de i gebruikt, dus daer i.p.v. daar (vs. 12), scoenhede i.p.v. scoonhede (vs. 24).
b)	Bij een ontkenning wordt vrijwel altijd het woord en of ne gebruikt (vgl. de Franse dubbele ontkenning ne-pas): niet en vertare (vs. 3), en was niet sonder (vs. 37). Soms wordt de ontkenning alleen aangegeven door en: hine weet (vs. 46).
c)	Zeer veelvuldig zien we dat een onbeklemtoond woord (of woorden) zich aansluit bij een voorafgaand of volgend beklemtoond woord. Het uiteenhalen van deze enclises en proclises verduidelijkt de tekst aanzienlijk: ict (vs.2, ik het), vant (vs. 16, vond het), diene (vs. 8, die hem), Sine (vs. 31, Zij niet), In (vs. 59, Ik niet), Becordise (vs. 70, Bekoorde hij haar).

De vertaler.