Beatrijs

[p. I]

Verklaringen
Oefeningen

[p. III]

I. Verklaringen

A. Oorspronkelijke Tekst

2	Die liede = de mensen.
3	Ict = ik het. En = ontkenning (négation). Vertaren = verteren, vermoeien.
4	Die doghet = de deugd, de voortreffelijkheid.
5	Bleven = gebleven. In het Middelnederlands hebben enige werkwoorden, o.a. bliven, comen... het verleden deelwoord zonder ghe-.
6	Mieracle = mirakel, wonderverhaal. Op heven (van opheffen) = aanvangen, aanheffen.
7	Toghede (van toghen) = tonen, laten gebeuren.
8	Mariën; in het Mnl. hebben vrouwelijke naamw. op -e de (2de en) 3de naamval doorgaans op -en. Mariën (3de nv.) teren = Maria ter ere. Diene (uit die- ene) = die hem. - In de Middeleeuwen bedoelt men met God dikwijls Christus.
9	Ere (uit eenre) = 3de naamval vrouwelijk enkelvoud. In het Mnl. volgt achter een voorzetsel vaak de 3de naamval.
10	Moet drukt de wens uit = moge. Onnen = gunnen, verlenen.
11	Die poen te, vrouw. enk. van poent = datgene waarop het aankomt. Geraken = treffen.
12	Daer... af = daarvan, daaraan.
13	Na (met 3de naamval) = naar.
14	Als = zoals.
15	Begheven = die de wereld verlaten heeft (een kloosterling). Een Willemijn = een Wihelmiet, lid van de orde van de H. Willem, een eremietenorde uit de Middeleeuwen.
16	Hi vant (= vant -et) = hij vond het.

[p. IV]

	Die boeke sijn = zijn boeken.
17	Ghedaghet = bedaagd, bejaard, op leeftijd.
18	Daer... af = waarvan, waarover, over wie. Began = verleden tijd van beghinnen.
19	Hovesch = zoals iemand die aan een ‘hof’, in adellijke omgeving is opgevoed, hoofs, beschaafd. Subtijl = fijn.
20	Noch = meer.
21	Ic wane = denk ik.
22	Van ghedane = in uiterlijk voorkomen, wijze van doen.
23	Lede = ledematen, lichaam.
24	Sonderlinghe = in het bijzonder.
25	Dochte (van doghen) = zou betamen.
28	Daer si droech abijt = waar zij het habijt droeg, waar zij kloosterlinge was.
29	Costersse (met de Vlaamse uitgang érsse) = kosteres.
30	Dat ... al over waer = dat verzeker ik u. Dit vers is niet meer dan de vulling van een hiaat in 't berijmde verhaal.
31	Lat = traghe = traag, lui. No = noch.
33	Snel = vlug.
34	Te lndene = te luiden. Naast de infinitief kent het Mnl. een werkwoordelijke vorm op -e, die men het ‘gerundium’ noemt.
35	Ghereide = maakte gereed. Ornament = kerkelijke gewaden.
36	Covent, Fr. couvent. - Alt covent = 't hele klooster.
37	Joffrouwe = van voornamer gevoelswaarde dan ‘juffrouw’: jong meisje, vooral van aanzienlijke stand.
38	Der minnen = 3de naamval.
39	Werken = teweegbrengen. Achter lande = overal.
40	Bi wilen = somtijds, soms.
41	Quale = kwelling. - Toren = verdriet. Wedermoet = weerzin, ontevredenheid.
43	Oec = zelfs. - Ries = dwaas.

[p. V]

44	Bliven int verlies = in ellende komen; blijvend nadeel er van ondervinden.
45	Eest (uit es-et) = is het.
46	Sulken = menigeen. - -Ne: ontkenning (hine = hij niet).
47	Weder ... ofte = óf ... óf.
48	Waent = denkt. - Ghecrighen = verkrijgen.
49	Meneghe = menigeen. Onder voet worpen = ter aarde werpen.
50	Haer (met accent) = aan de minne.
52	Hilde = hield, voor zich zou behouden.
53	Dade hijt niet = deed hij het niet, als hij het niet deed (nl. mild zijn).
54	Noch = bovendien. - Ghestade = standvastig.
55	Wat = wat ook.
56	Gheeft ghemene = als gemeenschappelijk doet delen.
57	Welde = weelde. - Rouwe = droefheid.
58	Selke = zulke. - Heten = noemen.
59	In (uit ic-en) = ik ... niet. - Conste = zou kunnen.
61	Uter minnen beken ronnen = uit de beek der minne vloeien. (Artificieel, zoals in de ‘echte’ minnelyriek.)
62	Darf (van dorven) = mag. - Veronnen: kwalijk nemen.
64	Ghevaen = gevangen.
66	Cesseert (Fr.: cesser) = ophoudt.
67	Spade = laat.
68	Hi doeter sine macht toe = hij doet er aan wat hij kan.
72	Vermaende = bezwoer, smeekte.
73	Troesten (troosten) = sterken.

B. Proza

Proloog

7	Zogen = met moedermelk voeden.
	Hem: In de Middeleeuwen bedoelt men met

[p. VI]

	God dikwijls Christus.
9	Vergunnen = toestaan (accorder).
12	Volkomen naar waarheid, selon l'exacte vérité.
14	De Wilhelmiet (= de Willemijn) is een lid van de orde van de H. Willem, een eremietenorde uit de Middeleeuwen (le Guillemite).

1. De verlokking

1	Hoofs = gelijk aan een hof, wellevend, vormelijk (de moeurs courtoises).
2	De gedraging = de wijze waarop iemand zich bij verschillende gelegenheden gedraagt.
5	Uitweiden = wijdlopig zijn, te veel bijzonderheden meedelen.
14	De jonkvrouw (de joffrouwe) is van voornamer gevoelswaarde dan ‘juffrouw’ = een jong meisje vooral van aanzienlijke stand.
16	De kwelling, le tourment.
18	Ze maakt hem zo dwaas, elle en fait un tel nigaud.
21	Spreken of zwijgen: hij weet niet wat beter voor hem is, spreken of zwijgen.
23	Die maar opstaat... = hij herwint niet eerder zijn geestkracht, dan wanneer het haar goeddunkt.
24	Vrijgevig = mild (libéral).
27	Standvastig - duurzaam (constant).
32	Uit de bron ... vloeien = uit de liefde voortkomen.
36	Bekoren, tenter.
38	Kwade listen, des ruses malicieuses.
39	Zo goed als hij kon = op sluwe en gemene wijze, gelijk hij dat zo goed kon.
43	Overladen = bezwaard.
47	Het habijt = het kloosterkleed.
57	Beheerste = had ... in haar macht, kwelde.
61	Het (getralied) venstertje in de kloosterpoort,

[p. VII]

	waardoor men bezoekers te woord staat.
64	In de breedte (= de dwarste) en in de lengte = kruiselings.
73	De pijl van de liefde (= der minnen strael): uitdrukking van de hoofse minnepoëzie.
78	Verpozing = een rustige gelegenheid.
80	Vrouw Venus. Vrouw(e) wordt in de Middeleeuwen als vererend toevoegsel voor namen van heidense godheden gebruikt (Tinbergen).
85	Naar buiten leiden = ontvoeren.
96	Over acht dagen. In de tekst staat: over acht nachten. In de Middeleeuwen, als in de Indogermaanse oudheid, telde men nog veelal bij nachten.
97	De egelantier = de wilde roos, is vanouds een zinnebeeld van de liefde (Tinbergen).
106	Stapvoets = met regelmatige stap.
113	Mes: ieder droeg in de Middeleeuwen, toen men onze tafelmessen niet kende, een mes (in schede) bij zich. Gordel: vergelijk de 17de eeuwse ‘onderriem’, waaraan de vrouwren beurs, mes, schaar, enz. droegen (Tinbergen).
116	Deed hij navraag = stelde hij een onderzoek in.

2. De vlucht uit het klooster

3	Metten (horae matutinae) = het eerste van de zeven ‘getijden’ (liturgische gebeden die op bepaalde uren gelezen worden) van het officium. De zeven getijden zijn: metten, prime, tercie, sexte, noene, vesper, complete (Tinbergen).
6	De slaapzaal = de gemeenschappelijke slaapzaal; Fr. dortoir (opten dormer).
19	De misdadigers zijn de moordenaars tussen wie

[p. VIII]

	Jezus gekruisigd werd.
32	De pij = het overkleed.
38	Bij het morgengebed (te prieratide) = tijd van de prime, te zes uur 's morgens.
62	Dat grijze; de Gisterciënsers droegen buiten 't klooster ‘grau abijt’.
63	Cordovaans: leer van Cordova.
65	Met linten gebonden schoenen = sandalen, die zij als non had gedragen.
66	Hoofddeksel (Middeln.: hoet cleder) = kap of hoed, afhangende doek. (Hoet = hoot = hoofd.)

3. In vreemde landen

11	Iemand in de steek laten = in de verlegenheid laten, inz. op het critieke ogenblik verlaten.
18	Gesteld dat = verondersteld dat, indien.
20	Pond = rekenmunt van uiteenlopende waarde.
23	Zeven (jaar) was bij alle volkeren een ‘heilig’ getal. - Het in sprookje, sage, legende zo geliefde getal wordt ook voor onbepaalde grootheden genomen (Tinbergen).
32	Beloverd = met lover, bladeren bedekt.
39	Onbeschofterik = grof, onbeschaafd mens.
41	Van dorpere aard = zoals een dorper (een dorpeling) het zou doen, op schandelijke wijze.
42	Aanzoeken = aanzoek doen, een ongeoorloofde minnehandel trachten aan te knopen.
48	Venus is de personificatie van de zinnelijke liefde.
52	Absalon = de derde zoon van David. ‘Nu was er in gans Israël geen man zo schoon als Absalon (II Sam. 14:25). (Tinbergen).
53	Ongestoord = rustig, met rust.
64	Vergeleken = geen aardse genieting is bij de geringste hemelse vreugde te vergelijken.
73	Zeven: nu wel letterlijk, maar toch alleen omdat het geheimzinnige getal zijn aantrekkelijkheid heeft (Tinbergen).

[p. IX]

4. Op de dool

6	Spinnen: Zij was een weeldekind en verstond het grove handwerk niet.
10	Zwaar = bedroefd; dat stemde hen zwaarmoedig.
13	Al was 't hun leed = al kostte het hun hartzeer.
14	Achterlaten = aan haar lot overlaten.
25	Rampzalig = ellendig.
38	Tegen de borst stuiten = aanstoot geven.
44	Zeven getijden (tekst: die seven ghetiden van onser vrouwen): het Officium Beatae Mariae Virginis, getijden (uurgebeden) ter ere van de H. Maagd (Zie II, 3).

5. Inkeer

7	God: In de Middeleeuwen bedoelt men met God dikwijls Christus (Zie Proloog, 7). Bron (tekst: fonteyne) van genaden, en verheven boven alle vrouwen.
27	Theophilus had zich schriftelijk jegens de duivel verbonden om zijn ziel aan hem over te leveren; om zijn trouw aan Maria nam zij deze het contract af (een Middeleeuwse Maria-legende (Tinbergen).
43	Boodschap: nl. de Menswording van de Zoon Gods.
45	Die woorden = de woorden van de ‘Engelse Groet’. Het eerste deel van het ‘Ave Maria’ begroet de H. Maagd met de woorden, waarmee de engel haar te Nazareth aansprak.
50	Verdedigen = vrijpleiten.

6. Naar huis

9	Onderkomen = huisvesting, gastvrijheid voor de nacht. Uit menslievendheid = met een beroep op menslievendheid, om Gods Wil.

[p. X]

16	Zij bleef bij de weduwe.
19	Jonkvrouwen = dames van adel, deftige nonnen.
32	Aan haar einde is gekomen = is gestorven.
34	Raaskallen = zottepraat verkopen.
35	Laten varen = achterwege laten.
38	Mettenuur: uur van de metten, dienst van de metten waarvoor zij in de nacht moest opstaan.
45	Die (datief) = aan haar die...
55	Op staande voet = dadelijk.
58	Wanhoop vervloekt: Wanhoop (het opgeven van alle hoop) is een ‘zonde tegen de H. Geest’, omdat het twijfel inhoudt aan Gods genade. (Tinbergen).
65	Laat = eerst toen hij aan het kruis hing.
73	Gisemast (Gisemas), zo heet in de overlevering de berouwvolle moordenaar, die met Jezus gekruisigd werd.

7. Terug in het klooster

10	Uw hele kloostergewaad = al uw kloostergewaden.
20	Koningin des Hemels = Maria is tot koningin des Hemels gekroond. Deze kroning is het onderwerp van veel miniaturen en schilderijen (Tinbergen).
31	Kostbaar bloed: Aanroepingen van Christus' bloed en wonden komen veelvuldig voor.
48	Hels bedrog = bedrog van boze geesten.
88	Boomgaard: de plaats waar haar minnaar haar indertijd had opgewacht.
109	Moeder: nl. God de Zoon. Lieve dochter: nl. God de Vader.
110	Lichter = geruster.
120	Branden: O.L. Vrouw had de lichten al ontstoken. Boeken: missaal, getijdenboeken, enz.
127	Middernachtuur: waaraan men wist dat het middernacht was.
134	Schande, verwijt: ze leed geen schande en kreeg geen verwijt te horen.

[p. XI]

8. Het lot van de kinderen

21	Om Godswil = ter liefde Gods; voor niets. Wat men aan de armen geeft, geeft men om Godswil (Tinbergen).

9. De bevrijdende biecht

2	Bezoek: een jaarlijks onderzoek naar de handhaving van de kloostertucht.
4	Zij = de kloosterlingen.
8	Verzoeking door te maken dat zij er zich voor zou schamen, haar zonde aan de abt te biechten.
28	Verstikt = verloren, bevangen.
34	Er... voor = voor uw zonden.
41	Onderzoek nauwgezet uw geweten.
52	In de grond van haar hart = in het diepst van haar ziel.
66	Verkonden = bekend maken.
69	Zette hij uiteen = liet hij verstaan.

Epiloog

5	Het zoete dal (het heerlijke oord): het dal Josaphat, waar Christus het laatste oordeel zal uitspreken.
6	God: Christus , de opperste rechter.