Béatrys

[p. 7]

Ynlieding ta Béatrys

Yn de Keninklike Bibleteek te Den Haach berêst hânskrift 76 E5, dat ûnder oaren it iennichste bewarre manuskript fan it dicht oer Béatrys befettet. Dy midsieuske Marialeginde makket diel út fan in sammelkodeks, dy't yn perkamint bûn is, moai skreaun en fraai fersierd. Der steane fierder yn in leardicht fan Jakob van Maerlant (Heimelijkheid der Heimelijkheden) en de ‘Dietsche Doctrinale’ (Nederlânsk leardicht) troch in ûnbekend auteur skreaun te Antwerpen om 1345 hinne. Wat de datearring fan it manuskript oangiet, wurde wy goed ynljochte troch in saneamde Peasketafel; dat is in tabel wêrmei de data fan Peaske berekkene wurde kinne. Ut in notysje docht bliken, men hat de Peaskesnein fan 1374 berekkene, dat it hânskrift moat om dat jier hinne datearre wurde. It is net krekt bekend wêr en foar wa't de sierlike kodeks makke is, mar hy is grif ûntstien yn in wichtich kleaster yn Flaamsk (Belgysk) Brabân en hat ornearre west foar in man fan kwizekwânsje.

It ferhaal oer Béatrys is in Marialeginde. Der bestienen yn de Midsieuwen hiele samlingen leginden, dy't de prysters yn har preken brûke koenen as saneamde eksimpels om de wûndere krêft te toanen fan Maria. De ferearing fan de mem fan God (=Kristus) de keninginne fan de himel, de foarspraak foar sûnders wie suver ûnbegrinzge yn it West-Europa fan de 12de en 13de ieu. En al dy wûnderferhalen (mirakels) waarden graach en grif leaud troch de grutte mannichte fan it sljochte folk. It ferhaal sels oer Béatrys of leaver it motyf is minstens in ieu âlder as de kodekstekst. It is yn de ûnderskate Europeeske talen fûn yn 54 midsieuske en 150 lettere farianten yn it Latyn, Frânsk, Dútsk, Spaansk, Aldnoarsk en sels yn it Arabysk! Robert Guiette hat se yn ‘La légende de la sacristine’ (1927) allegear beskreaun. Guiette komt ta de konklúzje, de âldste lêzingen fan it Béatrysmo-

[p. 8]

tyf binne te finen yn twa legindenboeken fan de Cisterciënzer muonts Caesarius fan Heisterbach (in abdij by Köningswinter, Súdeast fan Bonn). Dy boeken, beide út 'e earste helte fan de 13de ieu, geane oer wûnders, sa't de titels al sizze: Diálogus miraculorum (=petear oer wûnders) en de Libri octo miraculorum (=acht boeken oer wûnders). Mei it lêstneamde boek hat de middelnederlânske leginde it measte mien. Dochs binne der gans ferskillen; by Cesarius komt Béatrys har bycht bygelyks net foar. Dat men moat net tinke, dat de ûnbekende dichter in skriftlike tekst bewurke hat (naar 's lands gelegenheid verdietst). Nee, hy hat in eigen foarm jûn oan in him mûnling oerbrocht teltsje:

‘Volcomelijc na der waerheide, Als mi broeder ghijsbrecht seide’ (r. 13 en 14). Dêrby moatte wy wol betinke, dat foar de leauwigen yn de Midsieuwen, de wierheid hiel wat oars wie as uzes, ja dat de wierheid hast it tsjinstelde is fan de ierdske wurklikheid.

Fan alle ferzys dy't der besteane oer it ferhaal fan de kosterinne, is de Flaamske dichter sines fierwei de moaiste. De dichter moat in grut skriuwer west ha: de sobere styl, de ienfâldige, suvere taal, de serene ynhâld, de djipgeande karakterbeskriuwing fan de fallen frou, de dimmene ynbannigens by in tear ûnderwerp tsjûgje allegear fan syn keunstnerskip.

It ferhaal is ienfâldich, mar goed fan taal, mei goede pearrimen en hast sûnder stoplapen. De struktuer is goed trochtocht en lykwichtich; nei in koarte ynlieding folget de motivearring fan de sûnde (37-248) dan it sûndigjen sels (249-396) en de gefolgen dêrfan (397-482) en nei it jierrenlange wûnder it weromgean (tink oan de gelikenis fan de ferlerne soan) en einlings op 'e nij it ferbliuw yn it kleaster. De byfigueren (har man en bern) wurde licht sketst, mar Béatrys har aard wurdt klear tekene: sa't hja earst lijt ûnder de oermacht fan har ierdske leafde en letter beswykt ûnder it berou oer har swiere skuld.

[p. 9]

Al ieuwen lang binne harkers en lêzers troffen troch dit djipminsklik ferhaal, dat yn ienfâldige- en dêrom krekt oertsjûgjende- taal de tragyk yn in minskesiel behannelet. It útbyldzjen fan it persoanlike, it yndividuele is oer it generaal net de sterkste kant fan de midsieuske dichters. Dêr waard ek net nei stribbe en boppedat wienen de motiven algemien en ynternasjonaal. Mar by de dichter fan de Béatrys is dat - aldergeloks - oars: Yn in tiid dat ridders, jonkfrouwen, boeren en feinten allegear knipt waarden nei itselde model dat by harren stân hearde - it wienen dus typen en gjin karakters - hat dy dichter it byld skepen fan in minske. Fan dy frou dy't har swiere wei fan leed en striid gien is en har eigen wêzen weromfûn krekt yn de lottering sels. In need, dêr't hja út rêden waard troch help en genede fan Maria, de mater dolorosa (mem fan smerten ferlykje ek troch jo hert sil in swurd gean, Lukas 2:35). Béatrys hat gâns trochmakke: de twang fan har deistige plicht, dêr't hja ta bûn wie troch de kleasterbelofte (dy't in belofte oan God is) dy't hja briek; de striid tsjin har hertstochtlike leafde, dy't har oermânsk wie (de leafde is sterk as de dea, seit Heechliet 8:6). De leafde dy't har finzen naam (64) wurdt hjir beskôge as in ferlieding troch de duvel (65, 66, 70, 71) hja wie har rie tenein, hja miende hja gong dea (71) har ellinde as har man har ferlitten hat: earmoed makke spjalt yn 't pear en dreau harren útien (425 f). Har grutte wearze (460) oer it kwea dat hja mei har lichem die (459) om foar har bern en harsels brea te winnen. It folterjend berou oer har sûnden, dat sa sterk is, dat hja wol yn in baarnende ûne krûpe woe, as hja sa har sûnden kwytsje koe (625-630). De eangst foar it oardiel fan God (502 f) en minsken; har skrutenens as hja yn it fizioen roppen wurdt werom te gean nei it kleaster; soe it net op 'e nij bedroch fan de duvel wêze? (736). En wêr soe hja de moed wei helje om te bychtsjen (912-918) as hja net op 'e nij yn in fizioen oantrune wie (de jonge ingel dy't boarte foar it deade bern, 932 ff)? En dan de noed om har beide bern dy't hja by de widdo efterlitte moast yn djip fertriet! (867 ff.) Hja hie it altyd al witten djip yn har hert: 'k Bin bang,

[p. 10]

de tocht sil my noch rouwe. De wrâld hâldt selden 't wurd fan trouwe (301, 302). Mar om't hja nea ‘fersomme'te bidden eltse dei yn trou de sân getiden fan Us Leaffrou’, en Maria bea har te bekearen ‘út alle sûnden dy't hja die’ (467-475) hie Marije har tsjinst dien en har plak ynnommen. Sels de abt makke har skande net buorkundich, doe't hja berou toande en bychte hie (1005). It wûnder troch Marije dien, soed er rûnom fan tsjûgje en brûke as eksimpel, sadat dat jit mannich sûnder him bekeare kin (1015 ff). Dat alles ta eare fan Marije, dy't sels foar jin pleitsje kin yn it lêste oardiel (1036-1038).

Der is wol sein, dat it ferhaal fan de dingen neidat Béatrys weromkomt yn it kleaster, in lettere tafoeging is; in oare dichter soe it skreaun hawwe om de klam te lizzen op de needsaak fan de bycht. Guon learde pluzers ha de gebedens sels skrasse wollen. Wer oaren ha yn eltse herhelling in bewiis fan ynterpolaasje sjen wollen.

Tûke tinkers ha in symbolyk yn de getallen ûntdutsen, sels yn it tal rigels (it getal 666 wurdt wer ophelle) of it tal letters fan de namme Maria. Hiel knap is de útiensetting fan dr. F. Lulofs, dy't wiist op de amour courtois (de hofske leafde) en de ynfloed fan Andreas Capellanus syn ‘Tractatus de arte honeste amandi’ (ferhanling oer de keunst fan it earsum beminnen). Ik neam dy fasetten hjir allinne, mar gean der net op yn, om't ik mien, dat de kennis dêrfan net nedich is foar it wurdearjen fan de literêre pearel, dy't de Beatrys is. Dy't dat wol, kin yn gâns útjeften hjiroer mear oan de weet komme. Wol neam ik noch de grutte populariteit, dy't de Béatrys hân hat en dy't laat hat ta in grut tal bewurkingen en omdichtingen, ja sels ta trije opera's! De bekendste werskepping yn it Nederlânsk is fansels dy fan P.C. Boutens (1908) yn strôfen fan 4 rigels. Gabriël Smit hat in treflike werdichting makke (1979), Felix Rutten en Herman Teirlinck in toanielstik: Ik dien (1918). En dan swij ik mar fan oersettingen yn oare talen. Ik hoopje, dat myn ferfrysking net

[p. 11]

allinne lêsgenot jout, mar ek wat oerbringt fan it aroma fan de oarspronklike Béatrys. Yn in tiid dat men by it hearren fan it wurd Madonna earst (of allinne) oan in popstjer tinkt, kin de Marialeginde ek noch wize op oare wearden.

Klaas Bruinsma