Dat batement van recepten

Een secreetboek uit de zestiende eeuw

Die derde Receptbusse, van sommighe medicinale secreten, profijtelijck om dat menschelijck leuen te conserueren.

143. Aengesien dat in veel recepten ende medicinale remedien gebesicht wordt olie van roosen, oft andere van cruyden ghemaect, nut t' onser ghesontheyt, soo is 't redene dat ic v in dit tractaet leere hoe men die selue maken sal.

Neemt alsulcks meenichte van roosbladeren als v goet duncken sal, ende die sult ghi doen in eenen pot oft ketel, daertoe ghi ooc doen sult also veel soete olye van olijue, als daer toe behooren sal, te weten tot dat ghy die claer olye sien sult, ende dat alle die roosen daer onder zijn sullen, ende dat si twee vinger breet hooghe bouen dye roosen si, laetse met cleyn vier sieden tot dat het derde deel versoden si.

[p. 91]

Ende als 't gemindert zijn sal, nemet van 't vier, ende latet vercouden, ende doen doorsipen ende seer wel metten handen wtwringen, op dat die substantie van die roosen daerinne blijue, ende die roosen, die ghi wt gedouwet sult hebben, werpt wech, ende neemt ander verssche roosbladeren, ende doetse in een gelasen vat, soo dattet half vol roose si, dan doet op die roosen dijn wtgedropen olie, tot dattet gelasen vat vol si, ende stoppet seer wel.

Dan settet in die sonne, ende latet daer staen den tijt van vijfthien heel daghen ten minsten, oft meer, het sal te beter zijn, maer wachtet wel vanden reghen ende van den dau.

Ende zijt zeker, waer die voorscreuen olie van wilde roosen ghemaect, si soude te beter zijn.

Bij dese selue maniere moecht ghi olie van violetten maken, van camomille, van dille, van mente, wijnruyte ende andere, alsoo wel bloemen als cruyden, maer ghi behoort te verstaen dat die olie van die cruyden wil gemaect zijn in die maent van Meye, want als dan zijn die cruyden in haer meeste cracht ende duecht, ende waert dat sake dat ghi die maent van Meye ouer liet gaen, ten lancxsten en passeert half Junius niet, want die cruyden en zijn niet meer goet als si beginnen te saeyen, ende dan verliesen si haer stercte ende lieflijcheyt.

144. Om water te maken van cruyden, bloemen, wortelen, van alle manieren.

Aenmerct voor een generale regel, als in 't distil(l)eren van alle cruyden, bloemen, ende wortelen, als radijsen, duyuenkeruel, mente, sauie, ysope ende sulcke andere: ghi en behoeft niet te toeuen dit te doene tot half April ende dan perseuereren tot half Junio. Maer, die 't doen mach, het behoort in de maent van Meye ghedaen te sine, want dan is 't best om veel redenen wille.

[p. 92]

Item willende distilleren die bloemen als van roosen, origan, roosemareyn, brem, boonen, ende sulcke andere, ghi behoort te obserueren ende wel waer te nemen den tijt, in den welcken die selue bloemen zijn in haren besten staet, ende grootste ende volmaecste schoonheyt. Dit segge ic om dat alle bloemen niet in eenen tijt en comen, maer si varieren na die sayson, waerom ghi moet haer gheleghentheyt volghen.

Item ist dat ghi wateren van wortelen, van cruyden distilleren wilt, ghi moet den tijt vertoeuen dat si wt die saeyen zijn, ende dat die blaederen vallen. Dat gheschiet in 't beghinsel van October, tot dat laetste van Februarius, want dan is alle die macht van dat cruyt in die wortel. Want als si beginnen wt te spruyten, behoort ghi te weten dat die lieflijcheyt niet meer in die wortelen en is, maer si coemt in die bladeren, ende in den steel. Dat behoort gheset te zijne onder die secreten van die generale reghele.

Ist dat ghi dan distilleren wilt bloemen, bladeren of wortelen van cruyden, ghi moet den tijt aenmercken in den welcken si in die meeste macht ende cracht zijn, ende v daer na regeleren, nemmermeer en moecht ghi faelgieren^1..

1. faelgieren: falen.

145. Om dat bloet te suueren, het welcke een nuttelijck dinck is tot dat meeste deel van alle die siecten, ooc voor die pocken ende alle melaetschelijcke schorftheden, die door gheenderhande smeeringhen vergaen en willen.

Neemt twee vncen bladeren van sene, oft senebladeren gesuuert, boomvaren, epitime, mirobalans, citrinen, sebesten, calissihout, van elcks een half vnce, raponticon vijf dragmen, germandree oft chamedren, diemen

[p. 93]

heet yua arthretica .iij. dragmen, snijdet al met een scheere, ende doeget in hoppewater, ende van duyuenkeruel oft fumus terre, van elcks twee pont, ende houdet daerinne den tijt van sesendertich vren in een bedect vat.

Daerna doet daerin die bloemen van buglosse, bernage, basilicom, van elcks drie dragmen, doeget al t' samen sieden den tijt van een vierendeel vanden vre, daernae zijpet doer eenen lijnen doeck, ende in dat doerdouwen sult ghi daerin doen sijrope van hoppe ende van duyuenkeruel, van elcks twee vncen, oximel, ghemaect met squillen oft zeeayuynen, een vnce ende een halue, sijrope van violetten een vnce ende een half scrupulus, soffe(r)aen, ambre, muscelgiaet vier greynen, alle dese dinghen ghepulueriseert, doetse in die voors, substantie, ende laetse daerinne den tijt van ses daghen in een coude plaetse.

Ende dan sult ghi van die compositie den ghenen die hem qualijken gheuoelt alle morgen doen twee vncen nemen, ghi sult een groot werck beuinden.

146. Teghen alle fledercijn van wat maniere dattet si, oft schorfticheyt, van pocken oft anders.

Neemt van die dickste rieten oft pijpen van adick, dat 's wilt vlier, vande grootste ende stijfste, doeter dat merch wte datter in is, ende in die plaetse van dat self(s) merch, doet een deel pierwoormen die onder die aerde wassen, ende daertoe gemeyne olie, stopt die selue rieten wel toe aen d' een eynde ende aen d'andere, ende leghtse in eenen ouen te drooghen den tijt van een half vre, oft daer ontrent; neemt die olie dan daer wte, ende bewaert die ghelijc balsem als ghijse van noode hebt.

147. Seer goede remedie als ghi in eenige suspecte plaetse gaet daer die peste is.

Neemt fijne peerlen ghestooten, fijn corael, amber gris ende muscelgiaet, van elck vijf greynen, een half vnce gestampte groffelsnagelen, met wortel van clocks-

[p. 94]

kenscruyt, maect een sacxken van cramozijn^1. sandael ende doeter die voors. dingen in ghepulueriseert, ende legtse op v maghe, dat sal v seer wel bewaren.

1. cramozijn: karmozijn rood.

148. Om eenen rieckenden appel te maken, die teghen die peste dient.

Neemt een half vnce ladanum fijn gesuuert, drije vncen, storax, calaminte fijn, vijf dragmen myrre ende groffelsnagelen, een dragme, sap van valeriane, fijn mucelgiaet ende amber gris, een carat, het welcke seer cleyne gewreuen zijn moet, ende door een stermijn gedaen.

Ende doet die gommen in eenen heeten mortier, met dat gewreuen is ooc heet, ende wrijuet wel t'samen tot dat wel geincorporeert is, dan worpter op 't sap van melisse oft confilie de greyn ende van buglosse, ende also maect uwen appel, den welcken in den tijt van peste ghi in v hant draghen sult, ende en vreest niet.

149. Een sonderlinge remedie op die peste te leggen.

Neemt seer stercken wijnazijn, rooswater, soffraen, arsenie oft oprement, ende menget al 't samen, ende nettet gheduerlijc die plaetse daer 't seer is met dese confectie met een stucxken scharlaken in greyn geuerwet, dit heeft geprobeert gheweest met die gracie Gods.

150. Remedie om eenen siecken te helpen die totter doot toe wtgeteert is, ouermids dat hi te langhe abstinencie gedaen ende diete^2. gehouden heeft.

Neemt een deel versche eyeren, ende neemter dat wit wt, ende slaetse seer wel, ende maect die voors. persone nat van dat selue wit, altijt wrijuende metter

2. diete: dieet, vermageringskuur.

[p. 95]

hant tusschen twee vieren. Ende dit wit sal in dat vleesch van die persone gaen hem stercte geuende, in sulcker manieren dattet hem weder gesont sal maken. Ende nadat ghi hem seer wel hebt doen wrijuen, doet hem te bedde draghen, ende ghi sult sien dat om der substantien wille van dat wit vanden eye, hy sal wederomme beghinnen appetijt te hebben.

151. Opcoesteringhe oft restaurant^1. voor die voors. siecte.

Neemt dat water van een goede hinne, gedistilleert in eenen alembic, ende doeter suyker inne ende geuet den siecken.

Item neemt een hinne ende doetse sieden in seer goeden witten wijn, ende laetse so lange sieden dat si heel van een gaet. Als si van een is, perste wte, ende also geperst laetse wederomme een weynich in den wijn sieden, dan ghieter sop vande voors. hinne wt, ende neemt eenen doyer vanden eye, ende breectse in 't voors. sop, by dat vier, dan laeter den siecken af nemen, hi sal genesen.

1. restaurant: restauratie, genezing, herstelling.

152. Om te maecken dat een, die in dat artijckel^2. des doots is ende zijn sprake verloren heeft, soo langhen tijt spreeken mach als 't noot zijn soude, om zijn saecken te ordineren.

Neemt een barbiers becken of eenen aker^3., daermede warmt der siecken dat opperste van dat hooft, so lange dat^4. die hersenen die hitte geuoelen, dat 's te weten den tijt van eenen credo. Gelooft dat die hersenen, als si die hitte geuoelen sullen, terstont sal die tonge haer een weynich ontbinden, ende die crancke sal beginnen

2. artijckel: uur (Lat. articulum mortis).

3. aker: emmer.

4. dat: de tekst heeft det.

[p. 96]

te spreken. Ende een weynich daerna, soude hi steruen, so sal hi steruen.

153. Een costelijck water teghen rootheyt ende pijne der ooghen ende snof oft verstoptheyt.

Merct dat die eerste weke van meye moet ghi plucken die cruyden die hierna volgen: gouwe, yserherdt, rute, venckel, stamptse seer wel elcks bysonder, dan neemt drie vncen van dat sap van elcks, ende mengeltse t' samen. Dan neemt een weynich van knoppen van roosen, ende drie vncen suyker candijs ende vier vncen fijne tutie, ende also vele draekenbloet: pulueriseret alle dese dingen t' samen, ende doetse met die voors. sappen, ende do(e)tse distilleren in een gelasen clocke. Ende het water dat daer wt gh(e)comen zijn sal, laet daer 't in ghedistilleert zijn sal, twee oft drie dagen, dan moecht ghij 't besighen als ghijs van doene hebt.

154. Om een seer costelijcke olie te maken, die welcke doet toegaen ende sluyten alle wonden groot ende cleyne.

Neemt cruyt dat men heet perforata, oft S. Janscruyt, een hantvol, ende twee pont gemeyne olie, ende een pont bergensmeer ghestooten ende ontdaen, ende vier vncen Veneetse termentijn, een dragme soffraens. Ende alle dese voorscreuen dinghen cleyn ghesneden, sultse in een groot gelas doen, die welcke ghi seer wel met was toestoppen sult, ende anders dan settet ontrent twee voeten diep in mest, in een plaetse daer die sonne des morgens ende des auonts meest schijnt, ende laet dat selue gelas binnen dat mest, den tijt van een heel iaer.

Dan in 't eynde van dat iaer, trect v gelas wt, ende ghi sult daerinne vinden een olie, ghelijck een balsem, van de welcke als ghi ghebruyken wilt, maect dattet die persoone ghebruyke so heet als hy mach, ende ghi sult sien dat die wonde, daer ghi die voorscreuen olie op leggen sult, 't si groot oft cleyne, sal ghenesen binnen min dan .xxiiij. vren.

[p. 97]

155. Een wonderlijke medecijne de welke dat fleercijn ende leemten^1. geneest ter seluer tijt als 't genut is.

Neemt hermodattes, turbit, van elcks een dragme ende een half, witten gengebaer, mastic, groffelsnagelen, galangaen, van elcks een scrupule, anijs, venckel, milium folis, van elcks twee scrupulen ende een half, seraphin een half dragme, diagre twee scrupulen, fijn suycker dat ghewichte bouen gheseyt, ende maecter poeder af, ende merct datter dat suyker in gedaen moet zijn, als men dat voorscreuen poeder ghebruyct, na die qualiteyt ende macht oft ghetempertheyt van die ghene die 't neemt, oft een dragme ende een half oft twee oft tot drijen toe. Ende het wort in den morgenstont genomen met sop van een kiecken oft in witten wijn, oft met water, ende men moeter niet na slapen, maer een weynich daerna moet men voetsel nemen, na die ordinancie van ander medecijnen.

1. leemten: lamheid.

156. Teghen den steen.

Neemt dat bloet van eenen hase, ende in 't vel vanden seluen hase suldy dat bloet wederom doen ende wel omwinden ende setten dat dan in eenen ouen te drooghen, dan maeckter poeder af, ende van dat poeder van dat bloet ende vel 't samen ghestooten, gheeft den siecken daeraf te drincken alle morghen, met dat sop van een kiecken, ende ghi sult groote bate sien.

157. Om dat graueel te doen scheyden.

Neemt die keutelkens van muysen gepulueriseert, gheeft daeraf 't smorghens te drincken den siecken met sop van een kiecken, ende hy sal genesen.

[p. 98]

158. Om te weten oft v kint wormen heeft.

Inden eersten, is 't dat ghi wilt, lect zijn voorhooft met v tonghe, ende is 't dat ghi vint dat 't voorhooft sout is, het is een teeken dattet wormen heeft.

Noch een ander. Leght uwen mont op den sinen, ende geuoelt ghi dattet stinckt datter wt compt, het is oock een teecken dat wormen heeft.

Dat derde teeken is dat hem die oogen meer schijnen, dan si pleghen, is 't dat ghi sulcke teekenen vint, doeter die remedien toe so hierna volghen.

159. Tegens die wormen die de kinderen toecomen.

Neemt zinzanic, termentine, witte dittame, seuersaet, koolsaet, also veele van d' eene als van d' andere, maeckter poeder af, ende gheuet die cleyne kinderen een dragme met soeten wijn oft honich van roosen, ende die wat grootachtich zijn, een dragme ende een half, ghi sult dat goet beuinden.

160. Tegen die squinancie, dat 's quade kele.

Neemt witten droogen hontsdreck, die leuende calck gelijckt, pulueriseret, worpet in de kele des siecken met een pijpe van een penne ende blaset hem diep in de kele, so verre als ghi muecht, ende terstont sal hy genesen.

161. Om terstont te genesen opgewreuen vel dat aen 't ghemechte coemt, so wel den mans als den vrouwen van eeniger grooter hitten^1..

Neemt een vnce ro(u)w aluyns, spaenschsgruens een dragme, doetet al in eenen verglaesden pot met smissewatere, ende latet sieden op 't vier twee vren, dan suyue-

1. hitten: de tekst heeft hieten.

[p. 99]

ret 't voorscreuen water tot uwen gebruycke, ende nettet den weedom daermede met wat cattoens, terstont sal 't genesen zijn.

162. Tegens des vierden daechs cortse.

Neemt geconfijten ghengebaer, foelgie, note muscaten, groffelsnagelen, ronde peper, also veel van d' eene als van d'andere, ende al ghepulueriseert, doeget in een cleyn potken met een half gelas maleueseye, ende latet sieden met een deel van die voorscreuen specien; dan neemt wierooc soo 't groen^1. vanden boom compt, is 't moghelijc, te weten manlic wieroock.

Ende als v die corts aencoe(m)t, ghi sult gaen liggen, ende neemt en tichel ende sult die wel heeten, ende sult dat voors. wieroock daerop leggen, ende stoppent, of smoorent met die maleueseye, also heet alse zijn sal, laet v die voors. tichel leggen, recht op dat been vanden rugge, ende doet v seer wel winden, ende decken so vele dat ghi sweeten moecht, slaept in deser manieren, is 't dat ghi moecht, ende doet also drie reysen: die cortse sal vergaen.

1. groen: vers.

163. Om terstont ende ter seluer tijt die hooftswere te doen vergaen.

Neemt noten van ma(r)geleyne, ende doeghet in een saucierken, dan trect uwen wint opwaerts met uwen nuese, dattet water in den nuese come, ende die hooftssweer sal terstont vergaen.

164. Om te doen sluyten ende ghenesen wonden of woluen in die beenen.

Neemt een vnce termentijns, ende neemt eenen doyer vanden eye, ende menghet t' samen met een weynich

[p. 100]

nieuw was ende een weynich souts, maecter een salue af, dat doet die wonde terstont toegaen.

165. Teghen schorfte hoofden.

Neemt een pont olie van olijue, verkensvet, een pont ende een half, honich, ses vncen, termentijn, amandelen, steenen van persicken, van elcks een pont, solfer, rockaluyn, van elcks drie vncen, maect daer een salue af, ende ghebruyctse op die plaetse daer die scorftheyt is.

166. Om die roode steenpuysten oft ander gebreken die op dat aensicht comen, te ghenesen.

Neemt bergensmeer ende solfer, ende stootse beyde te samen seer wel in een maniere van een salue, ende smeert v daermede, het sal v genesen.

167. Anders.

Neemt water gemaect van bladeren van perselaer^1. ende van bladeren van willegen, also veel van d' eene als van d'andere, maect die steenpuysten nat met dat selue water, ende ghi sult ghenesen, maer die wateren moeten ghedistilleert zijn.

1. perselaer: perzikboom.

168. Om dat bloet van een wonde te stelpen.

Neemt wijngaertbladeren ende berntse ende maect daer poeder af, het welke ghi op die wonde leggen sult: v saecke sal wel gaen.

169. Tegen die tantswere ende geswollen tantvleesch.

Neemt bertram, wortel van coloquintide, dat is wilde cawoerde, saet van asparges, ende al in poeder ghe-

[p. 101]

stooten. Dan suldijse menghen met goeden wijnazijn, ende eer ghi dat gebruyct, waschet uwe tanden ende uwen mont met lauwen azijn, die met sauie ghesoden gheweest heeft, dese remedie is perfect.

170. Teghen versenghinghe^1. oft verschouwinghe^2. van heten water.

Neemt den doyer van een versch ey, ende olie van oliue met een weynich souts ende meel, ende slaetse al seer wel te samen, ende daeraf een plaester op lywaet ghemaect, ghi sullet op den weedom legghen, ghi sult dat soo beuinden.

1. versenghinge: verschroeiing, verbranding.

2. verschouwinge: syn. van versenghinghe.

171. Teghen verberninghe van vier.

Neemt die tweede schorsse van vlier, ende doetse in niew was sieden ende in olie van olyue, tot dattet derdendeel gemindert is, dan doetse zijgen ende smeerter v mede, ghi sult ghenesen of den weedom sal vergaen.

172. Teghen den hoest ende cortheyt van aseme.

Neemt drooghe vijghen ende ysope wel gestooten, doetse met rouwen honich sieden, ende drinct dat nuchteren, het sal beteren.

173. Tegen die treckinge, crimpinge, dunheit van buyken^3..

Neemt een schaepshooft, ende doeghet met anijs sieden, dan neemt dat sop ende doeter een half commeken dille toe, ende maect van al een clisterie, dat is goet teghen veel weedommen van die dermen.

3. dunheit van buyken: loslijvigheid.

[p. 102]

174. Om die spenen te ghenesen.

Neemt graeuwe erweten ende maecter meel af, ende kneet dat met rouwen honich, ende daermede smeert die spenen, tweemaels daechs, ghi sulter af verlost zijn.

Item peterolie sal dat selue doen.

Item olie van spikenarde sal 't selue doen.

175. Teghen clieren die om den hals comen.

Neemt suegen, het welck zijn cleyn grauwe beestkens die men onder die steenen vint, ende doetse in olie van roosen steruen. Dan doetse daer wte, ende doetse in een ijseren coffer dat wel verroest is, ende mengeltse daerinne met eenen verroesten nagel, ende menget so langhe tot dattet worde in een maniere van een salue, waermede ghi seer wel wrijuen sult die plaetse daer die clieren zijn tot dat ghijse root siet worden, doet dat alle morghen, ghi sult ghenesen.

176. Om goet gesichte te maken, also wel den ionghen als den ouden.

Neemt sap van eufrase, dat 's ooghentroostcruyt, het welcke die sommighe noemen carthaphilago, ende latet eenen heelen nacht purgeren, ghietet dan af, ende doeghet in een gelas, in dat welcke ghi doen sult een weynich tutie bereyt, ende fijne suyckere ende met die selue compositie maect v ooghen nat, des auonts ende des morgens ende des middaechs, den tijt van .xv. dagen oft daer ontrent, dat ghesichte sal v weder worden, als oft ghi ionck waert.

177. Om lickteeckenen van wonden te doen vergaen oft die vander natueren ghecomen zijn.

Neemt hayr ende dreck van eenen man die ghesont is, droochse ende maecter poeder af, dat welcke ghi sult distil(l)eren, ende met sulck water wascht die

[p. 103]

lickteekenen menighe reyse, te weten een weynich tijts geduerene, het sal al vergaen.

178. Om dat verrot tantvleesch te genesen.

Neemt sap van wijngaertbladeren, ende weeket in honich, ende daermede sult ghi de tonge ende tantvleesch smeeren ghi sullet ghenesen, al waert 't die cancker.

179. Om een ghebreck te ghenesen dat in die nuese coemt van eenige quade humoren.

Neemt wijnruyte ende perstse, dan doetse in gemeyn olie sieden oft in boter in een ayuynschelle, ende als't gesoden sal hebben, doeghet op die nuese menichmael, ende ghi sult sien dattet sal ghenesen.

180. Een smeeringe om 't sproet ende saphirkens van den nuese te verdrijuen.

Neemt vnguentum^1. van althea, olie van roosen, rooswater, versche boter, van elcks een weynich, na uwe discretie, menghet al t' samen ende van die smeeringe sult ghi alle auonden ghebruyken: ghi sult genesen.

1. vnguentum: Lat. zalf.

181. Teghen die doofheyt ende weedom der ooren.

Neemt roosebladeren, sauie, mente, lauwerbladeren, van elcks een hantvol, ende doeget al sieden in goeden wijn, so langhe dattet derdendeel ghemindert si, ende hout den pot wel ghedeckt. Ende des auonts als ghi slapen gaet, legt v oore vpten roock die wt den pot comen sal, den tijt van een vre. Dan sult ghi een weynich van die ghesoden cruyden nemen, ende sultse in v oore doen, aldus sult ghi wel werm gaen slapen, ende laet v wel decken, ghi sult ghenesen.

[p. 104]

182. Om een pijl, ijser oft eenen doren sonder eenich ijseren instrument wt te trecken.

Neemt vergroende koolen ene herwassen, die wel saecht zijn, maecter sap af, het welcke ghi in niew was doen sult, legt die salue op die plaetse daer dat ijser in ghebleuen is, ende ghi sult sien dattet wt comen sal. Der seluer ghelijck doet dat vet van eenen hase.

183. Om een wonderlijck water te maken, dat sal doen vergaen eenen crop die tegen naturen coemt, also wel den mannen als den vrouwen.

Neemt olie van bakelaer een half pont, oliban, mastic, gomme van arabien, claren termentijn, van elcks drie vncen, menghet al t', samen in eenen mortier, ende dan doeget distilleren in een clocke, ende in dat water datter wtcomen sal doet daer asschen inne en(de) menget seer wel. Ende dan distilleret noch eens, bewaret dat leste water ghelijck een balsem, ende daermede sult ghi den crop meenichmael des daechs nat maken. Ghi sult sien dat hy alleynskens vergaen sal doer die cracht ende macht van dit water.

184. Om die gesontheyt van eenen persone alle dat iaer doere te bewaren.

Neemt drie tac(x)kens ruyte, ende also veel betonien, stamptse wel, ende mengtse beyde 't samen met drie maten goeden wijn, ende drinct daer nuchteren af, also langhe als die meyemaent gheduren sal. Ende ghi zijt seker dat ten seluen iare gheen siecte comen en sal op dien persone^1. drinckende van die substantien, ende daerom en verwondert v niet datter groote cracht in de cruyden is.

1. persone: de tekst heeft porsone.

[p. 105]

185. Recepten om aes te maken om beesten te vanghen, leuende van roof oft rouwe voet.

Neemt een hantvol cruyts ghenaemt vijfblat, also veel azafetida, also veel lardeerssels^1. als in ghebraet ghedient heeft, een vperken^2. gansevet, vier oft vijf drooghe haringen, een vpperken honichs, vijf oft ses dozijnen corenbiters, een vierendeel van een verrotte keese, ende neemt al die voors. mengselen ende stamptse in eenen mortier, ende doetse in eenen nieuwen eerden pot. Ende dect den voors. pot seer wel, ende setten in d'eerde om te rotten den tijt van .xv. dagen oft in eenen mesput.

Ende in 't eynde vanden seluen tijt neemt die voors. mengelinge weder, ende stamptse of wrijftse als te voren, ende proeuet op alsu(l)cke beesten als ghi wilt, leuende van roof of rouwe voet, want si en sullen^3. niet faelgieren te comen.

1. lardeersels: vet.

2. vperken: een halve pint.

3. sullen: in de tekst staat sal.

186. Maniere om dat voors. aes te gebruyken.

Neemt een oft twee craweyen van schapen, ende braetse op den rooster, ende smeertse met dat voors. vet, ende legt die voors. craweyen in die plaetse daer ghi weet dat die voors. beesten ghewoonelijc zijn te comen, in 't gaende ende comende, ende stelt v stricken daer ghijse vanghen wilt. Ende na die maniere van die beesten die ghi vanghen wilt, maect uwe engienen^4. daer nut toe, want si en sullen niet laeten daer te comen.

4. engienen: strikken, vallen.

[p. 106]

187. Om die calanders te doen steruen ende coren van bederuen te bewaren, den tijt van thien iaren oft meer.

Neemt twee busselen adick oft wilden vlier, ende also veel wilde mente, ende also veel notebladeren ende tacxkens, ende van die serpentine die in 't coren wast, het welcke anders esula ghenaemt is, ende dan neemt vier oft vijf ayuynen, ende clieftse in vieren, ende legt aen elcken hoeck van dat coren eenen ayuyn, ende dat ander în dat middel.

Dan neemt die voorscreuen cruyden, ende mengheltse met dat coren, ende doet dat coren neghen daghen lanck duerende verschuppen oft omroeren, alle daghe eens. Ende als die negen daghen ten eynde zijn sullen, soo suldi sien dat alle die calanderen steruen sullen.

188. Noch een ander maniere.

Neemt sacken daer weet in geweest is, ende schudt die op die solders daer men 't coren legghen sal, ende die calanders sullen steruen.

189. Om schueren ende solders die van die calanders stincken, te suyueren.

Neemt adick, wilde mente, wijnruyte, ende captse ende doetse in eenen grooten ketel vol waters, ende doet daer een stuck leuende calcx toe ende doeghet al t' samen sieden tot dat ghijs een tonne vol hebt, ende besp(r)oeyt die voorscreuen solders ende schuere twee oft drie daghen daermede.

190. Om ratten, muysen, fluwijnen, weselkens ende catten te doen steruen.

Neemt. vier vncen wortelen van wilde soffraen, vier vncen van swarte ellebori, ende maectse tot poeder, ende als ghijse besighen wilt, doet dan een deel van dat voorscreuen poeder in melck met eyeren ende meel gheweect.

[p. 107]

Ende maect daer ballekens af, ende bact die voorscreuen ballekens in vet oft olie, ende legtse dan op die plaetse daer die voors. ratten ende beesten comen, ende sonder twijfel, is 't dat si daer af eten, si sullen steruen.

191. Om die voorscreuen ratten te vanghen.

Neemt wortel van millefolium, dats garwe, een weynich met ghecruyt suykerbroot, gepelde amandelen ende cherui oft witte morkens, gefrijt^1. noten, ende een weynich meels als 't vander muelen coempt, ene van al samen maect poeder ende gebruycket als ghi wilt^2., ende sonder faulte si sullen geuanghen zijn.

1. gefrijt: geroosterd.

2. wilt: in de tekst staat weet.

192. Om die walluysen te dooden.

Neemt twee oft drie ossengallen, ende weectse met leuende calck ende wijnazijn, ende maect dat selue laew ende strijckter die mueren ende coetsen^3. mede daer die walluysen zijn, ende sonder twijfel, si sullen steruen.

3. coetsen: slaapkoetsen, bedden.

193. Om die vlooien te doen steruen.

Neemt adick, wilde mente, ende wijnruyte, ende doetse sieden met eenen steen ongheblust calck, ende sp(r)oeyet die camer daermede, twee oft drie reysen met dat voorscreuen sop, ende sonder twijfel, si sullen steruen.

194. Om die vlooien te vanghen.

Neemt een half vnce vossensmeer, een half vnce termentijn, ende menghelet ende incorporeret seer wel 't samen met een luttel vermelioens gepulueriseert, waeraf

[p. 108]

ghi een salue maken sult, ende smeeren daer vossesteerten mede, ende leggen die vossesteerten onder die tafel oft bedde, ende si sullen daer al in loopen.

Inde om die te doen wtcomen moet men die voors. vossesteerten suuerlic in 't water steken ende dan droeghtse^1. in de sonne, dan smeert die voorscreuen steerten wederomme, ende die weder legghen als gheseyt is.

1. droeghtse: droogt ze; in de tekst staat draeghtse.

195. Om die coorde van die vossen ende roouende beesten, leuende van roof, te verwinnen.

Neemt een hantvol cattecruyt, ende brem ghebloeit, mest van eenen wolf oft vos, met een weynich smeers ende roets, doet dit met die coorden sieden, ende trect die coorden wt dat siende water, ende laetse droogen, ende als ghijse stellen wilt, soo wrijft die coorden met die voors. smeringe. De wolf, die gheyte, dat everswijn^2. is hooghe vier vingeren bouen die knie, dat herte, hinde, reecalf tot aen den sadel. Dye micken^3. ende eenen stock aen 't eynde ende dat engien, ende setten die twee micken ter side vanden scherpen stock.

2. everswijn: in de tekst staat ewerswijn.

3. micken: strikken.

196. Om welrieckende poeder te maken.

Neemt een half vnce groffelsnagelen, vier vncen yrias van Florencen, een half vnce margeleyne, storax, calaminta, ende beniuyn, van elcks een half vnce, twee dragmen wilden galigaen, ende twee van lauender, thien greynen muscelgiaet, ses greynen ciuette, twee dragmen van cedre citrin, twee dragmen ladanum, mengelet al dese dinghen te samen ende maecter poeder af.

[p. 109]

197. Ander welrieckende poeder.

Eerst moet ghi geneuerbesien hebben een half pont (ende) vijf vncen, roy^1. rossen, twee pont (ende) vijf vncen, beniuyn een vierendeel, groffelsnagelen een half vierendeel, yrias een half pont ende vijf vncen, maergeleyne een half pont (ende) vijf vncen, coriander een vierendeel, souchet, dat's wilden galegaen, een half pont (ende) vijf vncen. Dies meer of min maken wil, die moeter toe doen oft af doen die bouen verclaerde dinghen, om dat voorscreuen poéder te maken ende altijt ghewegen.

1. roy: rode.