Band. Jaargang 15

[p. 224]

Uit Saint-Exupéry's Wereld stappen op Congolese Grond

HET is uiterst moeilijk zich steeds opnieuw te bezinnen en aandachtig te blijven, de eerste verwondering en bewondering voor de gewoonten, die de sleur verbreken, terug te vinden. Nochtans lijkt het de enige manier om levend te blijven, levend en fris. De aandoeningen, die het eerste sturen van een auto meebrengt, gaan gauw in een gevaarlijke zelfvoldoening over zodra men te bedreven wordt. Het is alsof er geen verbazende technische vondsten meer aan het bestaan van de auto vastzaten en ook niet aan die vaardigheid, die geheel onze constitutie in het autogebruik verwerft.

De ogen hebben een tendens om toe te vallen. Het hart is geneigd te verstarren. Of liever, ogen en hart zijn spoedig hun rijkdom moe en gaan op andere buit jagen. Ik heb nog maar voor de tweede maal Kongo aangedaan. Geen nood, dat die wereld op zich zelf reeds uitgeput zou zijn. Wel integendeel. Ik geef er mij rekenschap van, dat ik dit vreemd, dit verrukkelijk, dit groot verraderlijk continent nog dikwijls uit diverse standpunten zou dienen te benaderen om de veelvuldigheid van zijn geheimen te achterhalen.

Vijf jaar geleden werd ik voor enkele dagen in een droog, tingrauw en stofferig Leo geparachuteerd en beleefde ik diepe ontroeringen aan het imposante wat daar in een halve eeuw was volbracht, terzelfdertijd als ik de vreemdste tegenstellingen ontdekte in een samenleving, die de brokkeligheden van oertijden en technische verfijning van de ultra-moderne vooruitgang vertoonde.

Vijf jaar nadien daalde ik uit de wolken, vooral in figuurlijke zin, langs de andere zijde van Kongo. Ik kwam uit een Europa, dat nog maar ternauwernood trachtte zich uit de hardste ijskorst sinds eeuwen los te wortelen. Een Europa, dat van Brabant tot de Povlakte grauw en roest was en zonder groen als 't ware verveloos. En ik stapte in een Stanleystad, die één weelderige tuinstad was, met een overdaad van palmbomen, parasolbomen, bomen waarvan de naam mij vreemd is, van bloemen en pelouses, pelouses zo groen, dat het was alsof ik niet meer wist hoe blauw het groen kan zijn. Het is gauw en lichtvaardig geschreven en toch is het waar: een stad met zoveel zon, azuur en zonnige wolken, dat zij er paradijselijk uitzag en met een stroom naar onmiddellijk aanvaardbare proporties.

Ik neem mij voor, zoals J.W.F. Werumeus-Buning dat schrijft, nog over verscheidene punten als de havik uit de wolken te storten. Ik ben gerust. Er is niet één Kongo. Er zijn honderd Kongo's. Ik denk daarbij niet alleen aan het

[p. 225]

land. Ik denk ook en vooral aan de wisselende Bantoe's, aan hun wisselende beschavers. Geen nood, dat Kongo spoedig mijn ogen verdoft en mijn hart stillegt. Ik heb iedereen met vragen overstelpt. Hoe langer hoe meer leren de antwoorden mij de complexiteit van dit immens stuk gebrand en door stormen oversprongen vasteland. Het is misschien gelukkig te noemen, dat niet iedereen voortdurend tegen het werk opziet als tegen een reusachtige taak, waarvan het deel mislukkingen het zoenoffer is voor het indrukwekkend welslagen.

Ik begrijp niet, noch te Leopoldstad, noch te Stanleystad, dat men niet in de eerste plaats geïmponeerd kan zijn. Het moet zijn, dat in de eerste visie niet aanwezig is, dat besef van de eenheid van tijd: van hoever men komt, waar men zich reeds bevindt. De ogen zijn moe en het hart is uitgeput nog voor zij het beeld van een recent verleden hebben opgeroepen. Nog voor wordt erkend hoe of het was en hoe het verder groeit. Dit is erg.

De poëzie, waarin de eerste lokomotief en het eerste vliegtuig werden bezongen, met, ongematigd lyrisme, is in de regel belachelijk geworden. Andermaal heb ik mij zelf ondervraagd over de manier, waarop ik mij verhoud tot het vliegwezen, dat mij in één sprong van enkele uren vijf duizend kilometer ver heeft gebracht. Na herhaalde vluchten kan ik mij niet genoeg verbazen over twee feiten: over het feit dat wij, mensen, het zo vlug de natuurlijkheid zelf vinden met een vaart van 450 km. per uur, de dag, de nacht over, 4.000 m. hoog te zweven; over het feit, dat ons geheel perspectief op aarde en wolken daarboven een grondige verandering ondergaat, ons de meest verrukkelijke vergezichten opent en ons niettemin vermoeit tot de verveling toe. Pascal heeft voor altijd over de menselijke natuur de waarheid vastgelegd, ‘que tous nos malheurs proviennent du fait que nous ne savons pas nous tenir tranquilles dans une chambre’. Er is iets ontzettends aan die waarheid, die nog moet worden verruimd: uit de cockpit van het vliegtuig heeft het oog vizioenen, waarvan men nooit heeft gedroomd - het is uiterst moeilijk voldoening te vinden in een lange beschouwing van die vizioenen. Ja, de Alpen, van daarboven bezien, zijn groots. Zij zijn terzelfdertijd verkleind. Bij het geringste meevallen van het weer, zijn het alom cirkussen van Alpengezichten in de overvlogen wolken, zeeën van wolken, bergen van sneeuw en azuur zo ver het oog reikt, armada's en karavelen van wolken. Als wij, mensen, lang gelukkig konden zijn bij het beschouwen van al dat grandioze, dan zouden wij uren aan een stuk een geluk bezitten, dat de vervoering nabijkomt. Aangenomen moet worden, dat wij het niet of slechts nauwelijks kunnen. Die grote vliegtuigsnelheid gaat op beweegloosheid en een immense traagheid lijken. Vóór dit groots spektakel is het ervaring-rijk organisatorisch vermogen van de vliegtuigmaatschappijen er op berekend om voor afleiding te zorgen met duizend en één kleine attenties, met overvloedige lectuur, met gezellige boekjes over andere reizen en andere luchtroutes dan die waarvan de pracht zich onder ons traag en majestueus ontvouwt, met smakelijke versnaperingen en verzorgde eetmalen, die de grote vliegeniers tot hun menselijke proporties en gewone lust terugbrengen.

[p. 226]

- Dat lekker eten kort de tijd, zegt zeer wijs een buurman.

- Vliegen is soms erg eentonig, verklaart mij een directeur van het vliegwezen, die in het verre Oosten de mogelijkheid gaat onderzoeken om nieuwe lijnen te exploiteren. Maar, voegt hij eraan toe, ik verveel mij nooit, want ik voer altijd boeiende gesprekken met luchtreizigers.

Ook daarboven, zoals beneden, valt altijd de verveling te verslaan. ‘Les malheurs de l'homme proviennent du fait qu'il ne lui suffit pas de contempler l'univers le plus émerveillant.’ Wij weten het wel. Over enkele decennia of fragmenten van eeuwen zal de mens het avontuur beleven, eenmaal alle continenten ontdekt en in zijn gewoongoed ingeschakeld, zich tussen de melkwegsterren te bewegen. Een stuk van de oneindigheid zal hem haar geheimen onthullen. Gauw zal hij er aan wennen. Gauw zal hij naar middelen uitzien om tussen Sirius en Saturnus de verveling te keren.

Die grote, blinkende metalen vogel, die ons van continent tot continent brengt in enkele eindeloos lijkende uren, beantwoordt aan ons stil verlangen ons zelf te overtreffen. Hij verplicht ons bergen en wolken in andere verschijning te zien. Hij onthult ons ook een zonderlinge ontgoocheling. Dat oerwoud in de buurt van Stan? Van daarboven gezien is het dus maar dat? Wat grauw cementcrépi op een effen, korstige aarde? Zowat de geografische maketten uit onze schooltijd, met de Kongostroom als een onbeduidende kronkellijn?

Geheel het leven, geheel het werk van Saint-Exupéry krijgt plotseling voor mij een weldoende betekenis. Hij heeft altijd tegen een menselijke kleinheid en vulgariteit gerebelleerd. Eenvoudig, maar toch verlangend zich zelf te overstijgen, behoorde hij tot de pioniers van de luchtvaart, die zich voor het eerst maten met oceanen en stormen, - die een nieuwe dimensie aan het leven toevoegde. Het is goed de pionier van iets groots en openbarends te zijn. De mens heeft aan zijn kleinheid niet genoeg. Ja, hij doet er goed aan zich in te schakelen in een creatief werk, arme dienaar te zijn van een nieuw rijk, morgen aalmoezenier van het rijk der sferen.

Maar zie nu die ontroerde terugkeer van Saint-Exupéry op zijn groot avontuur. Het komt er op aan in harmonie te blijven met al wat naar menselijke maat in het hart der mensen ligt. Kort vóór zijn dood-in-de-plicht, op commando-vlucht, schrijft hij dat soort testament. Die duizenden kilometer in de lucht? Zij hebben geen zin, als men niet erkent dat het ware leven ook nog zijn schoonste zin belijdt in het eenvoudig schaap op de graskant, in dat goede vertrouwde van het dorp, waarin men alle heldendom terzijde legt en eenstemmig is met een ander hart, met de timmerman, de smid, de bakker.

Ik cirkelde boven Stan. Ik stond beneden. Vriendelijke onbekenden drukten mij de hand. De graskant was groen. De palmen stonden er Bijbeliaans eenvoudig en vertrouwd. Een terras bood koelte en gezellige gesprekken. Dit is een land om van te houden. Saint-Exupéry, dit is een harde wereld, met mensen die het soms hard hebben. Maar de geringste harmonie met hen is het grootste vizioen op de Alpen en de wolken waard. En achter hen staat het geheim van de zwarte man, die donkere broer.

Maurice Roelants.