Band. Jaargang 13

[p. t.o. 24]

Dulle Griet Pieter Brueghel de Oude
Uit ‘Brueghel de Oude’ Uitgave Elsevier, Brussel.

[p. t.o. 25]

Val van Icarnus (détail) Pieter Brueghel de Oude
Uit ‘Brueghel de Oude’ Uitgave Elsevier, Brussel.

[p. 25]

Een nieuw Schildersboek en een Boek over Brueghel

IK ben geneigd te geloven dat wij steeds eerder een volk van schilders, dan van dichters zijn geweest. Op het kruispunt der wegen tussen germaanse en latijnse volkeren zijn wij vooral en in elk geval meer ons zelfs gebleven in de schilderkunst dan in om het even welke andere Kunstuitingen en dat wellicht tot op onze dagen. Vandaar dat ik kan begrijpen dat een Doctor Stubbe in zijn boek ‘Van Van Eyck tot Permeke’ prachtig uitgegeven door Elsevier te Brussel, op het einde van zijn werk zoveel aandacht aan de meester van Jabbeke besteedt en van figuren als Evenepoel en Ensor minder werk maakt. Dr Stubbe brengt ons een eerder subjectieve studie over de evolutie van onze schilderkunst, in die zin, dat hij vooral de nadruk legt op het eigene in visie en uitbeelding van onze illustere schilders en dat hij onder hen die figuren naar voren brengt die dat eigene ten allen prijze hebben verdedigd en behouden. Het verwondert ons dan ook geenszins en het vervult ons met een rechtmatige fierheid, wanneer Dr Stubbe ons zijn schoonste bladzijden schenkt gewijd aan het ongeëvenaarde oeuvre van de Van Eyck's, Brueghel en Rubens, waarover hij ons eigenlijk niet veel nieuws meer kan opdissen maar waarin hij zijn niet geringe wetenschappelijke kennis aan de basis legt en zijn bewondering en eerbied in een voortreffelijk dichterlijke taal uitspreekt.

Ik zei reeds dat Dr Stubbe ons ‘zijn’ studie heeft willen brengen van een onderwerp dat reeds vaak behandeld is geworden en dan veel objectiever. Zo noemt hij Bosch, samen met Dürer, een ‘germaanse meester’ en rekent hij hem niet tot de Vlaamse primitieven. Zo noemt hij Rubens een groter portretschilder dan Van Dyck. Er zijn nog verschillende andere opmerkenswaardige facetten aan zijn standpunt. Alleen in het debat over het al of niet bestaan van Hubert Van Eyck neemt hij geen persoonlijk standpunt in. Hij weerlegt echter de bewering van Huyzinga als zou van Eyck's Kunst beïnvloed zijn geweest door de Frans-Burgondische Kultuur. Zijns inziens is ze eerder beïnvloed en ontstaan in de burgerkultuur ener Vlaamse Middeleeuwse stad. Op die manier, meen ik, moet men zijn uitdrukking ‘volks’ verstaan, wanneer hij dit epiteet te pas brengt als hij het heeft over Brueghel, waarover zopas bij Elsevier een uitgebreide en minutieus uitgewerkte studie is verschenen, van de hand van Robert Genaille.

Breughel leefde midden zijn volk, hij kende het en liet het in zijn werk optreden. Of het hem nu in de eerste plaats te doen was met zijn schilderijen

[p. 26]

de wraakroepende wantoestanden aan te klagen, waarin dat volk, zijn volk leefde, durf ik niet beweren. Ik verschil eveneens daar van mening met de collega Jan Walravens, die Brueghel als ‘één der eerste Europese schilders ziet, die in hun Kunst opgekomen zijn voor de vrijheid van de mens, tegen elke godsdienst en politieke dwang’. Dat klinkt mij allemaal nogal opzettelijk zo voorgesteld, alsof een schilder in de eerste plaats niet altijd een schilder zou geweest zijn en moet zijn. Dat hij méér dan de andere schilders van zijn tijd oog heeft gehad voor wat wij nu het sociale aspect van het leven noemen, accoord. Maar dat belet niet dat hij het ‘eigene’ van het Vlaamse volk op meesterlijke wijze heeft uitgebeeld en dat wij in de eerste plaats zijn schilderkunstige kwaliteiten bewonderen en waarderen.

‘Brueghel componeerde met de verstrooide resten van de middeleeuwse overlevering een eigen stijl als uiting van een uitgesproken moderne visie.’ schrijft Dr Stubbe. Maar kom, over Brueghel straks nog meer.

De zestiende eeuw beschouwt Dr Stubbe eerder als een vervalperiode en dat is wellicht de reden waarom hij over deze eeuw niet spreekt als over de ‘eeuw der renaissance’.

In de barok ziet hij Rubens als centrale figuur, wars van elke Zuiderse beïnvloeding. Over Jordaens' zinnelijkheid is hij niet te spreken.

Het laatste deel van het werk is gewijd aan het klassicisme, het romantisme, het realisme en het impressionisme in de XlXe eeuw, gevolgd door beschouwingen bij het XXe eeuwse expressionisme en het surrealisme.

Niets bepaalds opmerkelijks schrijft hij hierover neer, tenzij in verband met het fenomeen dat men bij ons heeft kunnen vaststellen, nl. dat men het expressionisme van onze Vlaamse schilders een Europees peil heeft toegedicht, vooral omwille van zijn humanistische strekking, alsof de uitgedrukte ‘eigenheid’ niet alléén zou volstaan hebben. Dat Dr Stubbe enigszins onrechtvaardig de goede bedoelingen van schriftuur en optreden van sommige onzer vooraanstaande kunstkenners in twijfel trekt, lijkt ons niet gepast. Doch zeker is het, dat sinds het expressionisme, de schilderkunst méér en méér is gaan beschouwd worden als een middel en niet en uitsluitend als een doel op zichzelf en dat men, mijns inziens althans, de ‘moderne schilderkunst’ (vooral de abstracte) alle mogelijke kwaliteiten tracht toe te dichten, behalve die van zuiver picturale aard, zoals die door de eeuwen heen tot ons zijn gekomen. En dat het Franse ‘ultra-individualistisch cosmopolisme’ (Dr Stubbe) en zijn enigszins kunstmatig revolutionnaire gezindheid daar voor iets tussen zijn zal niemand ontkennen. Vanuit zijn angstvallig behoudsgezind standpunt van het eigen karakter en de eigen verworvenheden, die nogal gemakkelijk worden over het hoofd gezien, begrijpen wij dan ook de pogingen van Dr Stubbe om overal waar hij kan of meent te kunnen, te wijzen op buitenlandse (Franse) invloeden, die in zijn ogen onze eigen verwezenlijkingen verkleinen. Wij zijn, in de eerste plaats misschien, een volk van schilders, dat precies niet in de leer moet gaan in het buitenland.

Dit nieuwe schildersboek van de hand van Dr Albert Stubbe is ons van harte welkom. Het stimuleert het vormen van een persoonlijke mening en

[p. 27]

wijst ons op onze eigen aard. Het besluit met belangrijke randnoten, een namen-register, een omvangrijke bibliographie, een lijst der honderden illustraties waarmede de tekst doorspekt is en een nuttige samenvatting van de inhoud. Een boek dat wij graag rond deze tijd van het jaar ter hand nemen, omdat het een feest is voor het oog en voor de geest.

Zeggen wij al dadelijk dat zo een ander boek ook ‘Brueghel’ door Robert Genaille is. Nog luxueuzer uitgegeven dan het voorgaande is dit voor mij één der prachtigste ‘Brueghel’-boeken die ik ken. Robert Genaille stelt zich vooreerst de vraag of wij er wel ooit nog zullen in slagen het raadsel van zijn leven en zijn kunst te ontraadselen. Was hij katholiek, protestant, libertijn, geëngageerd en revolutionair schilder of burgerlijk comformist, heraut van het nationale verweer tegen de Spaanse bezetting of een voor politiek onverschillig artiest? En welke van de vele voorstellingen, waar de boertige vrolijkheid, de obscene gloed met de angst worden afgewisseld, moet de meeste betekenis worden toegekend? Die van de optimistische Brueghel of die van de pessimistische?’

‘Gaarne zouden wij de duistere plekken in dit oeuvre door nauwkeurige bijzonderheden over de persoon van de kunstenaar verklaren. Doch betrouwbare gegevens over het leven van Brueghel over zijn karakter, zijn opvattingen, zijn bedoelingen, zijn beroep, zijn heel zeldzaam’, schrijft Robert Genaille. Maar de auteur doet wat hij kan en aan de hand van documenten, overleveringen, en andere bevindingen tot dewelke eminente kunstkenners zijn gekomen, poneert Robert Genaille, dat Brueghel vooral een Erasmiaan is geweest, een schilder met een hoge cultuur, méér literair dan philosophisch wel is waar. In een hoofdstuk ‘Van Bosch tot Brueghel’ stipt de auteur aan (en hier verschilt hij van mening met Dr Stubbe) dat Brueghel ongetwijfeld ‘een groot navolger van de denkwereld en de verbeelding van Bosch’ is geweest, dus van de ‘germaanse schilder Bosch’ zoals Dr Stubbe hem catalogeert! Maar Robert Genaille voegt er onmiddellijk aan toe dat Brueghel zijn leerstof in een oorspronkelijk, dus persoonlijk oeuvre heeft verwerkt. Dit lijkt ons enigszins aannemelijk vooral wanneer wij ‘De triomf van de Dood’, de ‘Val der Opstandige Engelen’ en ‘Dulle Griet’ onder ogen nemen. Doch Satan beheerst slechts een gedeelte van Brueghel's werk. Brueghel is ook de schilder der boeren en daarin is hij wellicht het meest zichzelf. Genaille bespreekt in ‘De natuur en de mens’ twee tradities van de genreschildering. Brueghel zet de traditie van bij ons, in tegenstelling met de Italiaanse, voort. ‘Hij inspireert zich inderdaad op Patenier, op de Gents-Brugse miniatuurverluchting, op Jan van Amstel en Pieter Aertsen.’ Waarom hij dan toch een geniaal schilder is? Beschouwen wij zijn oeuvre, zegt Robert Genaille en het zal onmiddellijk duidelijk worden. Eerst zijn tekeningen en gravures (1552-1559), dan het werk uit zijn periode waarin het goedlachse overheerst (1559-1562), vervolgens deze uit de Antwerpse periode (1562-1565), daarna zijn classicistisch werk (1565), het schilderij ‘Luilekkerland’ (1567) als een onderbreking, de ‘Kermissen’ (1566-1568) en tenslotte het werk uit 1568, ‘het laatste jaar van Brueghel's picturale schepping, het rijkst aan meester-

[p. 28]

werken’. En de eminente schrijver stelt vast: geen protret en geen naakt in dit omvangrijke meesterlijke oeuvre, in een tijd dat het naakt en het portret meer dan ooit aan bod waren. Brueghel had blijkbaar andere katten te geselen. Zo poëtisch of zijn landschap was, zo lelijk waren de uitbeeldingen van zijn mensen. Het was zijn visie en zij was wellicht zo omdat hij de wereld niet misprees, maar ze kende. Wij citeren nog even Genaille. ‘Deze wonderlijke kunstenaar schijnt op ieder ogenblik het tegendeel van de normen der Renaissance te belijden en is een perfecte vertegenwoordiger van haar geest.’ En verder ‘Altijd beschikbaar, altijd op zoek naar iets nieuws, is hij van al de schilders van zijn tijd en in zijn land degene die de meeste perspectieven opent, want de schilderkunst is voor hem onafscheidelijk verbonden met de cultuur en het gedachtenleven. Doch hij is allereerst schilder en zijn stijl is van allen de meest oorspronkelijke.’ Wij zien dus dat ook Genaille niet geneigd is het standpunt van enkele jongeren in te nemen die Brueghel als een kampend schilder voor de vrijheid willen voorstellen, Dr Stubbe niet geheel volgt, maar er toch op wijst hoezeer Brueghel zichzelf is gebleven, alle invloeden heeft verwerkt en de traditie toch heeft voortgezet, niettegenstaande het nieuwe van zijn visie en zijn uitbeeldingskracht. De tekst van het boek besluit met een hoofdstuk gewijd aan de kunst der zonen van Brueghel (de oude) en aan de navolgers. ‘Door hen wordt de grote schilder van de volkse werkelijkheid de voorloper van een nieuwe stijl van het figuratieve, gevoelige en lyrische landschap, dat de werken van de XVIIe eeuw voorbereidt, die van Jacques d'Artois en Hendrik Avercamp en de landschappen van Rubens’.

Daarop volgen de platen in veel-kleurendruk, afgewisseld met detailafbeeldingen en wit-zwart illustraties, een rijkdom waarvan de kunstminnaar de waarde niet kan onderschatten. Waarde lezer, die wellicht ook een vurig bewonderaar zijt van onze Brueghel, nu het weer Kerstmis is en winter in het vaderland, wil ik U vragen, roep nog eens de herinneringen aan vroeger geziene afbeeldingen in U wakker, van bv. Jagers in de Sneeuw, de Volkstelling te Bethlehem, de Moord op de Onnozele Kinderen, ik zie ze hier voor mij, en U zult begrijpen dat ik het boek waarin ze zijn verschenen, gecommentarieerd door iemand als een Genaille, van harte aanbeveel.

Johan Maria Terwindt.

[p. t.o. 28]

Konijnenjacht Pieter Brueghel de Oude
Uit ‘Brueghel de Oude’ Uitgave Elsevier, Brussel.

[p. t.o. 29]

Het Huwelijk Rogier Van der Weyden
Uit ‘Van Van Eyck tot Permeke’ Uitgave Elsevier, Brussel.