Band. Jaargang 13

[p. 23]

Kerstmis in de Muziek

VAN in de oudste tijden werd bij de jaarlijkse plechtige herdenking van het Kerstgebeuren van begeleidende muziek gebruik gemaakt. De muziek is immers de kunst, die het meest op het menselijk gemoed inwerkt en aldus kan meehelpen om gevoelens van blijde en dankbare ontroering op te roepen.

In de vroege Middeleeuwen reeds, werden bij de Kerstvoorstellingen die toen in de kerk plaats grepen, Kerstliederen uitgevoerd, met aangepaste tekst, op Gregoriaanse hymnen. Deze hymnen zouden later evoluëren tot autonome Kerstliederen, waarover verder in dit artikel wordt gesproken.

Toen de toneelvoorstellingen uit de kerk gebannen werden, heeft het volk de hymnen op straat gebracht en ook thuis gezongen.

Wanneer in de 17e eeuw, de Heilige Filippo Neri de formule van het oratiorio vond en uitspeelde tegen de alles overwoekerende profane opera, lag het voor de hand, dat de geboorte Christi een uitgelezen thema zou uitmaken voor dramatisering in het nieuwe kunstgenre.

Talrijk zijn dan ook de Kerstoratorio's, die sedertdien werden gecomponeerd. De beroemdste onder hen zijn ongetwijfeld dit van Heinrich Schutz en dit van J.S. Bach. Dit laatste is trouwens een der toppunten uit het oeuvre van de grote cantor.

Terloops willen wij hier ook de aandacht vestigen op een merkwaardige 19e eeuwse ‘Kerstmis’, van onze eigen Vlaamse Peter Benoit. Het is een deel uit zijn destijds ophefmakende ‘Godsdienstige Tetralogie’, van 1864, en wellicht de mooiste brok er uit.

In de schat van oude Vlaamse volksliederen, waarop wij met recht en reden fier mogen zijn. vormen de Kerstliederen evenzovele parels van grote waarde. Zij zijn ongetwijfeld de schoonste van Europa, door hun verscheidenheid, hun echt naïeve vroomheid en de fijne smaak waarvan zij getuigenis afleggen.

Die naïeve vroomheid hebben zij te danken aan het feit dat zij doorgaans vroeger ontstaan zijn, d.w.z., zich vroeger uit de Latijnse kerkhymnen hebben ontbolsterd, dan zulks in de nabuurlanden het geval was.

Het voornaamste deel van onze Nederlandse Kerstliederen behoort inderdaad tot de 15e eeuw, terwijl in onze buurlanden slechts enkele uitzonderlijke liederen van deze eeuw zijn en het grootste aantal pas honderd jaar later is

[p. 24]

ontstaan. Zo is het dan ook te verklaren, dat de Franse ‘Noëls’ doorgaans wereldser van karakter zijn en de Duitse ‘Weihnachtlieder’ minder verscheidenheid vertonen; zij schijnen haast allen op de Aanbidding geconcentreerd. De Engelse ‘Carols’ van hun kant, zijn steeds sterker afhankelijk gebleven van de eigenlijke kerkzang.

Dr J. Mak heeft in 1948 te Utrecht een enige verzameling van vier-enzeventig Oud-Nederlandse Kerstliederen gepubliceerd. Hij heeft ze onderverdeeld in verhalende liederen, die onderwerpen in verband met Kerstmis behandelen, van af de Blijde Boodschap tot en met de Geboorte. Maar naast deze episch-lyrische liederen vond hij er ook een aantal beschouwende, bespiegelende, waarin de onbekende auteur God looft en dankt voor het Kerstwonder en meestal zijn lied besluit met een korte, maar treffende moralisatie.

Deze oude Kerstliederen zijn echte volksliederen, vooral door hun eenvoudige en gemakkelijk te zingen melodie. Van twee of drie onder hen slechts kennen wij de tekstdichter; de componist blijft steeds anoniem. Wij beschouwen dit evenwel niet als een ‘conditio sine qua non’ om het volkslied te bepalen, want ook volksliederen zijn steeds het werk geweest van begaafde enkelingen.

Het is echter duidelijk, dat onze Kerstliederen door het volk werden opgenomen, somtijds gewijzigd en verder gedragen, van de kerk op de straat en in de huiskring. Dit volstaat om er echte volksliederen in te erkennen.

Later werden zij zelfs aangewend bij de bekende volkse bedelpartijën, met of zonder ster.

Opmerkenswaardig, bij onze oude Nederlandse Kerstliederen, is wel de invloed van het toneel en de verwantschap met de schilderkunst, twee kunsten die in de 15e eeuw reeds in Vlaanderen een hoge bloei kenden.

De invloed van het toneel vinden wij o.a. weer in een dialoog tussen God en de Engel Gabriel, vóór de Annunciatie, een bijzonderheid die in geen enkel ander land voorkomt.

Evenals op verschillende schilderijen, wordt in onze oude Kerstliederen de Kindermoord van Bethlehem als achtergrond gebruikt voor de Vlucht naar Egypte. Nog andere overeenkomsten zouden wij kunnen opsommen, maar dat zou ons wellicht te ver buiten het kader van dit artikel voeren.

Ook deze beïnvloeding door de schilderkunst is als unicum te beschouwen, onder de Kerstliederen der West-Europese volkeren. Zelfs in Italië, dat eveneens een land van schilders is, wordt zij niet aangetroffen. Het is echter hoogst wenselijk, dat onze oude Nederlandse Kerstliederen niet langer meer een studieobject blijven maar op ruime schaal opnieuw worden uitgevoerd, zoals onze nabuurvolkeren dat met hun Kerstliederen doen.

Zij hebben, in de loop van de eeuwen, niets van hun charme en doelmatigheid ingeboet.

Dr A. Corbet