Band. Jaargang 13

[p. 262]

Een merkwaardig Middeleeuws Maastrichtenaar,
Leider van de Gulden Sporenslag e.a.

EEN van de beroemdste universiteiten van de Middeleeuwen was die te Bologna in Italië. Uit vele landen togen studenten derwaarts. Ook uit onze streken. Willem van Gulik de Jonge, die zijn oudere broer Willem verloren had in de veldslag te Bulskamp, studeerde in de heilige theologie en in het canoniek recht. Als ‘bijvak’ koos de student het aantrekkelijk terrein der astrologie, oftewel sterrewichelarij.

Evenals in de twintigste eeuw (Mei 1910) vertoonde zich de komeet van Halley aan het firmament. Hoe de indruk op de middeleeuwse voorvaderen is geweest laat zich makkelijk gissen. Voor de dichter stond het toentertijd vast:

Men segghet emmer, dat si bediedt

Oorloghe, plaghe of coninx doot.

Saturnus en Mars hadden in 1300 ook al vreemde standen ingenomen. Dus was het volk ervan overtuigd, dat geweldige dingen Europa bedreigden.

Onze godgeleerde en juridisch student werd in 1310 proost van het Sint Servaaskapittel te Maastricht. Hokvast was hij niet. Hij trok westwaarts naar het zoete land van Vlaanderen. Dank zij z'n kennen van de loop der hemelbollen en hun constellaties had hij gezag onder geestverwanten en allen die hem bewonderden. Men hield hem zelfs voor een incantator, een tovenaar. Mogelijk bezat hij de allure van een doctor Faustus, waarbij de overlevering in het midden laat, of er ook een Marguerite, een Gretchen in zijn leven een rol heeft gespeeld.

In een vraag- en antwoord-spel luchtte men bij het door Philippe le Bel geknechte Vaamse volk zijn gemoed.

Wachter, wat is er van de nacht?
- Du peinst om ere, du salse hebben.
Wat staat ons te doen?
- Maect hierover een isercleet.
Hoe lacht Fortuna ons toe?
- Du selt verwinnen, ende victorie hebben
Zijn we niet te zwak tegen de enorme overmacht?
- Dijn avonture es goet, Godt es dijn hope.

De plaatsvervanger van Onze Lieve Heer, de paus van Rome, Bonifacius VIII stond alvast aan de zijde van de onderdrukten. De Heilige Vader

[p. 263]

had reeds te veel gezien van het onverzadigbaar imperialisme van Frankrijk, om de Schone Filips langer te ontzien. Deze had zich bovendien op kerkelijk gebied ingrepen veroorloofd die de banvloek naar 's pausen lippen deed rijzen. In het Heilige Jaar, 1300, had een ernstige vermaning uit het Vaticaan weerklonken, waarop enkele bullen volgden. De klap op de vuurpijl was de dagvaarding: met Alerheiligen 1302 moest de vorst in Rome verschijnen, om rekenschap af te leggen over de excessen in Frankrijk en Vlaanderen gepleegd.

Dit alles was aan de prominente Trichtenaar bekend, die buiten de astrologie belangstelling koesterde voor alles wat zijn Vlaamse familie betrof. Hij was er van op de hoogte gebracht door de Vlaamse zaakgelastigde in Rome, Michiel As Cloquettes. Met zijn grafelijke neven Jan van Namen en Gwijde complotteerde hij contra de Franse bezetters en werkte aan het ondergrondse verzet. Dat geschiedde zowel te Tricht als in Namen, en weldra ook clandestien in Brugge, waar Pieter de Coninck illegaal was teruggekeerd om aan de knellende banden een einde te maken.

De eerste vonk van de revolutie is in Maart 1302 te Brugge zichtbaar. In April d.a.v. zien de Maastrichtenaren hun ridderlijke proost in het zadel en met hem stad- en streekgenoten. Daaronder rekenen we Gerard van Gulik, een jongere broer, mitsgaders ridders van Pietersheim (Lanaken), Brustem, Roelingen, Rosmeer, Lontzen e.a.

De Trichtse Faust zal wel een bezoek hebben afgelegd bij zijn oom, de hertog van Brabant en andere verwanten. Een oudstrijder, die de slag van Woeringen had meegemaakt wordt Willem's raadgever. Gozewijn van Gossenhove zal zich doen gelden in de Gouden Sporenslag!

Is Willem van Gulik via Aalst naar Dendermonde getrokken? om vervolgens de Schelde te kruisen en naar de Vier Ambachten en Brugge te tijgen? Op het kasteel van Moerzeke moet de prinselijke proost een visite afleggen. Daar bewaart men sinds 1299 helm, harnas en schild, plus het slagzwaard van z'n grootvader Gwijde, strijdmakker van de Brabander Gossenhove bij Woeringen. De baljuw van Dendermonde die zich hiertegen verzet moet het haast met de dood bekopen. Willem laat zich niet dwarsbomen.

Hij zei:

Hi woudse selve draghen.
Die tijt es comen.

Hora est! 't Uur der rebellie, de greep naar de bevrijding uit de Franse boeien gaat weldra plaatsvinden.

In triomf haalt Brugge zijn stedehouder in. Willem vervangt de landsheer in zijn functie van ruwaard. Damme en Aardenburg huldigen hem in dezelfde hoedanigheid.

Het eerste geweld dat de aanvoerder moet gebruiken is tegen het kasteel te Malen. Daar hebben fransgezinden uit Brugge geld en goed verborgen. De grafelijke burcht ondergaat een bestorming en geeft zich over: met alle goud en zilver, een welkome buit voor de berooide schatkist van Brugge. Jan Breidel grinnikt vergenoegd als hij het slot meehelpt doorzoeken. De

[p. 264]

deken van de Brugse slagers weet wat zijn stadgenoten aan ontberingen geleden hebben onder de kwalijk riekende Franse lelie.

Niet alleen de burgers, ridders en priesters zien de jonge Trichtenaar gaarne. Al wat Brugse vrouw en maagd was slaat bewonderend het oog op de ideale figuur. Een held noemen ze hem, al is hij nog zo jong. Uit het Maasland is hij opgetrokken om de banden en boeien te breken. Ongelooflijk lijkt het:

dat hun dit kint kwam van oost
te helpen teghen Vranckrike.

Heeft hij de schonen en de sterken in Trichter tongval toegesproken? Of als Jacob van Maerlant in een beschaafd Zuidnederlands, dat verstaanbaar was tussen Duinkerke en Doenrade, tussen Robeke en Roermond? Doch niet alleen zijn uiterlijk en zijn welsprekendheid fascineren.

Is deze schone jongeling niet begaafd met geheime krachten? Kan hij niet lezen in de wirwar van sterren die trillen en verschieten?

Wie der Brugse upperten heeft zich in Guliks speciale attenties verheugt? Is hij de levenslustige bohémien geweest, die het geld onbeperkt liet rollen en het goede dezer aarde met volle teugen heeft genoten? Vast staat dat er bekoring van hem is uitgegaan, ook op de weifelaars die niet wisten of ze de bezetter, de koning van Frankrijk moesten aanhangen, of trouw aan eigen volk en beschaving blijven?

De franse Belial (de qualificatie is van paus Bonifacius zelf), rijkskanselier Pierre Flote, weet aanvankelijk aan de macht van Willem van Gulik te knibbelen, en in Mei 1302 Brugge te doen capituleren, dank zij de legermacht van landvoogd Châtillon.

In de nacht van 17 op 18 Mei vinden in de bezette stad de bloedige Brugse metten plaats, die de Fransen op 120 doden en 'n honderdtal krijgsgevangenen komt te staan.

Willem van Gulik en Pieter de Coninck worden met vreugde ingehaald. Er is bij de liebaards slechts één keuze: goed en bloed veil hebben ‘omme die defense vanden lande’. Breedvoeriger is de formulering: ‘omme te ghecrigene haren rechten landshere ende omme die vriheden vander vorseider stede ende van alden lande van Vlaenderen te behoudene’.

De ruwaard ging weldra zijn eerste slag leveren. Op 31 Mei staat hij voor het kasteel Wijnendale (dat na drie weken zal vallen) en 's anderendaags bij Gitsel. De 2de Juni trekken ze Nieuwpoort binnen, de 5de Hondschote, de 6de Bergen.

Aldoor groeit het leger van Willem van Gulik. Boeren en stedelingen zien in hem de bevrijder. Hij omsingelt de sterkte Kassel, om in Kortrijk met zijn neef de graaf Gwijde de Jonge van Namen, de bevolking in geestdrift te doen ontsteken. Deze voelt zich bemoedigd door de legermacht die o.a. in 'n vierhonderd opvallende tenten is ondergebracht.

De strategische waarde van Kortrijk blijkt al na één oogopslag op 'n stafkaart. De noordzijde vormt de Leie. Aan de Zuid- en Oostkant stroomt de Groeningebeek. De Gentse heirbaan, de wegen van Brugge, Ieperen,

[p. 265]

Doornik, Rijsel, Oudenaarde, Dottenijs, Zwevegem komen er samen. Kortrijk zelf telt niet minder dan 12 vestingtorens en vier zware toegangspoorten. Dominerend is de machtige burcht. Willem van Guliks neef had daar geresideerd met zijn gemalin Beatrijs van Brabant. Het was een cultuurhaard geweest in de 13de eeuw, waar troubadours gedicht en gezongen hadden.

Zaterdag 7 Juli ontvangt Willem berichten van verkenners. De Fransen zijn vanuit Rijsel het platteland aan het terroriseren. Zelfs de kerken moeten een beeldstorm doorstaan.

Si wrochten alle tegen Gode
ende tegen des paus gebode.

Maandag 9 Juli attaqueren de koningstroepen de sterke stad. Iedere aanval wordt afgeslagen. Herhaaldelijk vallen de belegerden uit. Hun moed groeit door de aankomst van 'n 300 ronde Zeeuwen en 'n groep uit Maastricht en omstreken, ja, zelfs de Heer van Kuik met zijn manschappen is van de partij.

Tegenover de zesduizend ruiters, waaronder de helft van adel was, doch slechts zeshonderd tot ridder geslagen waren, konden de strategen Willem van Gulik en zijn chef-staf, de Zeeuw Jan van Renesse, enkel infanterie stellen. Alleen de chef reed te paard om zich sneller te kunnen verpaatsen. De compacte massa's voetvok zouden iedere schok moeten opvangen en breken. Willem had de rechtervleugel onder zijn commando: mannen uit Brugge, ridders, boeren en poorters uit West-Vlaanderen. Naar aloude trant spreekt de Trichtenaar zijn soldaten toe:

‘Gedenkt met welke hoogmoed de bezetters ons hebben gehoond, welk onrecht zij hebben gepleegd tegenover uw prinsen en u zelf.
Bedenkt wat u boven het hoofd hangt, indien de vijand overwint.
Weet, dat ge strijdt voor een rechtvaardige zaak, dat ge vecht voor het leven, zowel van uw dierbaren als van u zelf.
Doet dapper uw best! Maar vooral ziet toe dat ge ongenadig op de cavalerie mokert!’

In gelijke geest richt Jan van Renesse het woord tot de zijnen.

Gwijde van Namen, belast met de noorderlijke sector slaat Pieter de Coninck en een dertigtal anderen tot ridder, allen patriciërs van Brugge. Zo wordt het aantal edellieden tot 730 opgevoerd.

Met de stadswallen in de rug en moerassige beemden vóór zich wachten de infanteristen op de dragonders en andere Franse vijanden. Die kunnen het moeilijk met elkaar eens worden. Eerzucht en afgunst spelen een bedenkelijke rol. Robrecht van Artois hakt de knoop door, doch zal geen tweede Alexander blijken.

Ruim zestienduizend kerels-uit-één-stuk knielen voor het Allerheiligste, waarmee een priester Brabanders, Limburgers, Zeeuwen, Vlamingen en anderen zegent. Dan davert een ontzettende kreet over de vlakte:

‘Vlaenderen ende Leeu!’

[p. 266]

De dichter schildert de vlag met zijn klauwende leeuw:

‘de lupert van savele gebateljeert
int velt van goude geordineert.’

Willem van Gulik geeft een teken en daar rijzen banieren en vaandels en wimpels van talloze vaandrigs omhoog. Tegelijk vliegt een verschrikte meerkoet over de vijand. 'n Gunstig voorteken, zo profiteren de Kortrijkse krijgers:

‘Wi sellen victorie hebben heden.’

Dit geloof wordt nog versterkt als witte duiven de eigen gelederen klapwiekend passeren.

Het angelus heeft allang geklept. 't Is tijd in de kloosters voor de nona, de noengebeden.

Heel geleidelijk is de vleugel van Willem van Gulik honderd tot honderd-vijftig meter geretireerd. Dan komt het fatale bevel voor de bloem der Franse ridderschap: De ruiterij zet zich in beweging. Het voetvolk moet terug en begrijpt er niets van. De psyche is geraakt, er ontstaat een paniek. Eigen cavalerie verergert die. Van Gulik en Van Renesse profiteren daarvan met enige tactische bewegingen: haast onwrikbaar worden de menselijke muren:

‘Ende si dronghen vast ineen...
Deen ghinc in den andere dringhen.
Si ghinghen hen al ommeringhen
Gelijc een stenen mure,
Te wederstaen dese avonture.’

De tweedracht onder de Franse aanvallers brak hun kracht. Wel klinkt hun krijgskreet ‘Montjoe!’, en hun spotroep: ‘Merdaille!’, doch slechts gering zijn de hiaten die ze teweeg brengen.

Willem van Gulik met de zijnen achter een diepe sloot opgesteld laat ze tuimelen in deze slijkmassa, waaruit geen redding mogelijk is. Zijn Bruggelingen kennen genade noch angst. Niet zo is 't in het centrum, waar Jan van Renesse bressen ziet slaan, die haast tot vertwijfeling leiden. Op het kritieke moment stoppen de Zeeuwse reserves de bressen. Nieuwe moed bezielt allen als plots de Sint Jorisvlag van het vermaarde gilde boven hen wappert.

Renesse en Poprode tonen zich veldheren van het zuiverste water. De Franse ruiterij wordt verdeeld en afgesneden, in een engte geperst, omsingeld en in de rug aangevallen:

‘Die Fransosen worden in varen
toen si dus belopen waren
van haar vianden, tussen twee struicken
Ten waren anders niet dan clare luicken
van desen lieden daer si op liepen.
Vlaendren ende Leeu! dat si riepen.

Generaal Robrecht van Artois wordt door een lekebroeder, Willem van Saeftingen uit het zadel geslagen, vermorzeld.

[p. 267]

De Groeningebeek zal tot graf dienen van de zware ruiterij.

‘Deen liep daer over den andre waden
te voet, met hun vergulde sporen.
Die onder laghen moesten versmoren...’

Volgens een ooggetuige heeft deze beslissende phase niet langer geduurd dan om een volle paternoster te bidden.

In de Lange Mere is de grond eveneens drassig. De Neveldries is getuige van een bloedbad en zal deswege nadien Bloedmeers heten.

Willem van Gulik klopt de Henegouwers uit hun stellingen en dwingt ze tot een smadelijke aftocht. Tot Zwevegem, Sint-Denijs en Dottenijs worden de koninklijken achtervolgd. Vijfduizend Fransen en huurlingen uit andere landen waren gesneuveld. Circa zevenhonderd gulden sporen, dus op zijn minst van 350 ridders, werden verzameld.

Relatief weinig ‘verbondenen’ waren gevallen. Wel hadden velen wonden en kneuzingen opgelopen. Willem van Gulik had een pijl tegen de borst gekregen, zonder hem te verwonden. 'n Neusbloeding had hem het bewustzijn doen verliezen, zodat men hem uit het strijdgewoel had moeten wegdragen. Zijn pientere schildknaap Jan de Vlaminck had zich toen vermomd als zijn heer.

‘Daer maecti hi menighen bliden man,
Alsi Gulicks wapen saghen
So diep inden storm draghen.
Die cnape was der vianden ghier
Ende riep: Noch is Gulick hier!

Zondag 15 Juli rijden Willem van Gulik, graaf Gwijde en de nieuwe ridders, o.m. Pieter de Coninck de stad Brugge binnen. Onbeschrijflijk is de vreugde over de zegepraal.

De weerslag in Europa moet fantastisch geweest zijn. Paus Bonifacius VIII wist binnen een week hoe het verloop geweest was. Zowel in Rome als elders beschouwde men de uitslag als een ordale, een godsgericht. In Duitsland was de algemene opinie: nu gaan de liebaards Frankrijk in eigen land aantasten en ten onder brengen.

Liedjeszangers bezingen de schandelijke nederlaag van de Fransen, de smart der Franse weduwen en de zelfbewustheid van de overwinnaars.

Willem van Gulik, Gwijde en Jan van Namen slaan het beleg voor Rijsel. Voor Maria Hemelvaart capituleert de stad. Evenzo Dowaai en de rest van Waals Vlaanderen.

Philippe le Bel had weliswaar een nieuw leger van meer dan 16.000 ruiters en infanteristen gemobiliseerd, doch de schrik voor goedendags zat er in. Hij overschreed de grens niet en vond het verstandiger vredesonderhandelingen te openen. Tegen de aanmatiging van zijn diplomaten stak de onverstoorbare geestkracht van Jan van Renesse af.

Renesse stont daer sonder vaer
ende leunde op een autaer.
Hi hoorde tale ende wedertale.
Gi heren, sprac hi altemale,

[p. 268]

 

de Vlamingen sijn overeenghedraghen:

 

het en sou hun niemant durven ghewaghen

 

van desen peis also, te geenre tijt,

 

si hebben veel liever den strijt,

 

Wilt ghi nemen wat wi u bieden,

 

wi danckent Godt ende ulieden.

 

Of wi avonturen ons leven

 

ende wat Godt ons wille gheven,

 

dat zullen wi nemen vriendelike.

Willem van Gulik en die van Brugge waren vechtlustig. Hij deed een schipbrug slaan over de Scharpe om de koninklijken in de rug aan te vallen.

Dit was reeds genoeg om Philips le Bel de haastige aftocht te doen blazen, waarbij alle levensmiddelen werden achtergelaten. Alleen de wijnvaten sloegen de Fransen kapot!

Begin April 1303 commandeert Willem van Gulik een leger van circa 24.000 man. Een gedeelte van deze macht wordt door de Royalen verslagen, maar de afdelingen onder zijn direct bevel doen de vijand afdeinzen.

Dezelfde Willem vervult wederom een hoge functie in Augustus 1304 bij de Pevelberg, niet ver van Orchies en Moncheaux. Deze heuvel in de Pabula, d.w.z. in de weilanden, zou volgens occulte voorspellingen de ondergang van een Frans koning aanschouwen. Mogelijk hebben uitlatingen van magische aard, door Willem van Gulik zijn strijders de overtuiging geschonken, dat de Schone Filips het onderspit zou delven. De mannen van Ieperen en Kortrijk zien naar hun aanvoerder op. Zijn geest bezielt allen, waardoor de aanval van 6.000 ruiters volkomen doodloopt op hun woud van speren en lansen.

Wel dreigt op een gegeven moment een débâcle, doch de magiër Willem van Gulik weet het moreel van allen volkomen te herstellen eer de avond valt. De stoottroepen zullen de ordeloze plunderaars van Filips mores leren en tevens trachten de vorst zelf te ontvoeren.

Als een banjir en met een geloei als van een rollende donder storten de liebaards zich frontaal op de vijand. Geen ruiterij is er tegen bestand. Alles vlucht. Omringd door een lijfwacht en keurtroepen vangt de koning de eerste schok op. Zijn banier, de Oriflamme valt. Hij zelf eveneens, tussen doden en gewonden. Wonder boven wonder weet de gekwetste Filips te ontsnappen, geholpen door enkele tientallen getrouwen.

Willem van Gulik met z'n 80 overgeblevenen omsingeld door cavalerie, ziet zijn mannen successievelijk sneuvelen. Een incantator had hem voorheen een spreuk geleerd, waardoor hij zichzelf onzichtbaar kon maken. Beschikte hij als de blonde Siegfried over een Tarnkappe? Nimmer is zijn stoffelijk overschot gevonden, welk feit nog meer voedsel gaf aan de levendige volksverbeelding. Hij kón niet dood zijn, maar moest zich ergens verborgen houden, net zolang tot Vlaanderen weer in nood zou geraken en zijn geest en vuist de kerels wederom zou doen klauwen naar de belagers van volk en vrijheid.

Jef Notermans.