Band. Jaargang 13

[p. 185]

Kongo, gezien door onze Letterkundigen

DE belangstelling die sedert enkele jaren in ons land tot uiting is gekomen voor de koloniale letterkunde in het algemeen, en de Belgische in het bijzonder, is van grote betekenis voor een juister inzicht in, en een beter begrip van het Belgisch beschavingswerk in Afrika.

Met uitzondering van een langdurig verblijf in Kongo is er o.i. geen beter middel om zich een idee te vormen over het kolonialisatiewerk dan de studie ter hand te nemen van wat men nu eenmaal gewoonlijk bestempelt als ‘koloniale letterkunde’, wat natuurlijk nog niet zeggen wil dat het volstaat een koloniale roman te lezen om met kennis van zaken over kolonisatieproblemen te kunnen meepraten. Maar goede letterkunde - vooral het verhalend proza - moet trillen van leven. Wie zich dus aan het leven spiegelen wil, verdiepe zich in de letterkunde; wie kennis wil maken met het leven in Kongo, en er zich om bepaalde redenen zelf niet vestigen kan, leze koloniale romans. ‘Lezen is immers, zoals een Nederlands schrijver het zegt, als reizen in een vreemd land: men krijgt er door een nieuw kleed voor de eigen ziel’.

Het is nu wel stilaan een traditie geworden te jeremiëren over de armoede van onze Belgische koloniale letterkunde, zo Franse als Nederlandstalige. Het is waar, onze Belgische letteren kennen nog geen eigen Multatuli, geen Augusta De Wit, geen Albert Helman, geen Kipling, geen Conrad, geen Sommerset Maugham en geen Graham Greene. Wij hebben geen Pierre Loti, geen Jean d'Esme, geen Pierre Mille, geen Pierre Benoit, geen René Maran. Onze inheemse schrijvers - ook niet Bolamba of Lomami-Tshibanda - bereiken niet het peil dat sommige kleurlingen reeds hebben bereikt in de Franse en Britse Overzeese gebieden, en hun letterkundig oeuvre slaat nog maar mager figuur naast dit van Amerikaanse kleurlingen als Richard Wright, Langston Hughes, Ann Petry, Chester B. Himes, Ralph Ellison of James Baldwin.

Maar wij hebben toch reeds van Franse zijde een Pierre Ryckmans, een J.M. Jadot, een Jules Minne, een Olivier de Bouveignes, een René Tonnoir, een Henri Drum, een Roger Bodart, een Georges Sion en een Marie Gevers.

Onder de Nederlandstalige Kongo-schrijvers hebben we toch reeds Henri Van Booven en Alfons Vermeulen, René Poortmans, Jef de Pillecijn, en Simon Smits, Frans Demers en Sylva De Jonghe, de twee Walschaps,

[p. 186]

Marcel Tollet en de missionarissen-schrijvers Bittremieux, Verreet, Minjauw, Hulstaert, Boelaert, Vertenten, Harry Vencken en Zuure, om er maar enkele te noemen.

Er moet echter rekening gehouden worden met het feit dat het niet volstaat met Kongo in kontakt te komen om er te kunnen over schrijven. Men moet nu eenmaal ook talent hebben. Tot nog toe was er hoofdzakelijk het toeval dat mensen met schrijverstalent in Kongo liet terecht komen, en dan nog moesten hun beroepsbezigheden en levensomstandigheden hen tot schrijven aanzetten, anders kwam er ook bij hen van letterkundig werk niets terecht. Schrijven veronderstelt nu eenmaal tijd, rust, en zielsconcentratie, voorwaarden die doorgaans niet, en zeker niet altijd of overal in Kongo vervuld zijn. Met de zich voortdurend wijzigende levensvormen komt daarin met de tijd ook wel verandering en verbetering.

De laatste jaren werden er nochtans in de kolonie bepaalde positieve stappen gedaan, die bevruchtend zouden kunnen inwerken op de letterkundige bedrijvigheid in Kongo. Het artistieke leven in de kolonie nam sedert de oorlog een grote uitbreiding, dank zijn de activiteit van Vlaamse en Franstalige kultuurverenigingen en kulturele tijdschriften als ‘Band’, ‘Raf’, en ‘Jeune Afrique’. De Kulturele uitwisselingen tussen het moederland en de kolonie worden sterk aangemoedigd, althans in de richting België-Kongo. Verschillende Belgische letterkundigen van naam kregen reeds gelegenheid met Kongo kontakt te nemen. Citeren wij slechts onder de Vlamingen: Maurice Roelants, Karel Jonckheere, Reimond Herreman, Gerard Walschap en Emiel van Hemeldonck, en onder de Fransschrijvende Belgen: Roger Bodart, Léon Kochnitzky, Georges Sion en Marie Gevers. Hun bezoek aan Kongo heeft onze koloniale letterkunde reeds met enkele waardevolle werken verrijkt. De commissie die enkele jaren geleden in de schoot van het Ministerie van Koloniën werd opgericht om het departement te adviseren inzake de mogelijkheden van artistieke wisselwerking tussen het moederland en de kolonie kan hierbij zeer nuttig werk verrichten. Jammer dat deze adviescommissie in Kongo zelf nog geen tegenhanger heeft gevonden.

Heeft onze Belgische koloniale letterkunde dus nog niet hetzelfde artistieke peil bereikt als bv. de Franse, de Engelse of de Noord-Nederlandse, dan is haar studie toch van zeer groot belang voor wie kennis wil maken met het Belgische beschavingswerk in Afrika.

Dat is ons vooral opgevallen bij het doorlezen van de collectieve studie die zopas is verschenen in de reeks Verhandelingen van de afdeling voor morele en politieke wetenschappen van het Koninklijk Belgisch Koloniaal Instituut. Deze studie getiteld ‘Le noir congolais, vu par nos écrivains coloniaux’ bevat de tekst van verschillende lezingen, die in de Winter van het jaar 1951-52 te Brussel gehouden werden in het raam van een voordrachtencyclus over hetzelfde onderwerp, ingericht door de Belgische vereniging van Koloniale schrijvers en kunstenaars. Zestien verschillende voordrachtgevers hebben in de loop van zes conferenties in 34 lezingen naar

[p. 187]

hun beste vermogen uiteengezet wat een 50-tal Belgische en vreemde auteurs over de Kongolese inlander hebben geschreven. Aldus hebben zij natuurlijk slechts één aspekt van de koloniale letterkunde belicht: nl. het leven van de inlander, hoewel dit onafscheidbaar verbonden is met de tropische natuur en het leven van de blanke in Kongo. Het leven van de inlander is voortaan niet meer te scheiden van zijn betrekkingen met de nieuwe samenleving die door de blanke kolonisators in Kongo werd geschapen. Maar de beperking die de inrichters der voordrachtavonden zich zelf hebben opgelegd, ligt enkel vervat in de titel van het verzamelwerk. De meeste voordrachtgevers hebben zich niet aan deze beperking kunnen houden.

Het zou ons natuurlijk te ver voeren in het bestek van dit artikel een globaal beeld op te hangen van de manier waarop onze koloniale schrijvers de inlander hebben gezien. Trouwens een model-type van inlander bestaat niet: de Kongolese gemeenschap bestaat uit een veelheid van mensen, die allemaal als levende wezens in aard, karakter en opvoeding van mekaar verschillen.

Wanneer men echter één leitmotiv wil onderstrepen dat door de meeste schrijvers in hun oeuvre uitdrukkelijk of impliciet wordt beklemtoond, dan is het ongetwijfeld dit van de breed-humanistische geest die steeds heeft voorgezeten bij de Belgische kolonisators in Afrika. Dat wil niet zeggen dat geen enkele schrijver wat op het koloniaal beleid heeft weten aan te merken, of niet hier en daar heeft gewezen op fouten en gebreken bij individuële blanken. Verre van daar, deze fouten en gebreken zijn nu eenmaal inhaerent aan elk menselijk werk. Wanneer sommige onzer schrijvers hierop hebben willen wijzen, dan is het omdat zij enerzijds het koloniale leven in zijn volle werkelijkheid hebben willen zien en weergeven, en anderzijds om in het licht te stellen dat de aan de kaak gestelde gebreken en uitwassen, tekortkomingen of misbruiken niet helemaal overeenstemmen met het hoge ideaal dat met de Belgische kolonisatie in Afrika wordt nagstreefd en dat door een van onze beste koloniale schrijvers, die tevens ook een groot administrateur was, zo bevattelijk en kernachtig werd weergegeven in de titel van een van zijn werken: ‘Dominer pour servir’.

Wim Vertommen