Band. Jaargang 12

[p. 57]

Miel Roos als Schilder

GEDURENDE het Kerstverlof komt Miel Roos naar Leopoldstad zijn schilderwerken exposeren en een paar lezingen houden.

Sinds enkele jaren is hij Atheneumleraar te Elisabethstad en het is daar dat de schildersdrang hem een paar jaar geleden voor het eerst aangreep. In September 1952 stelde hij in de galerij Vyncke-Van Eyck te Gent een reeks schilderijen ten toon die hij als in een wilde roes enkele maanden vóór zijn afreis op doek had gebracht. De kritiek was lovend in de Brusselse pers, meestal afbrekend in de Gentse bladen. De creatieve aanleg wordt van meetaf sterk bevestigd. Een echo van die expositie vindt men in Band (nr. 11 Jrg. 1952), van de hand van Burssens, hoogleraar te Gent.

Een tweede, gedeeltelijke expositie hield Roos in September 1953 te Elisabethstad, gedurende de ‘week van Katanga’. Zijn doeken werden in de lokale pers fel omstreden.

Ik heb het geluk gehad enkele maanden geleden de recente werken van Roos te zien. Deze waren voor mij een openbaring. Het eigene dat ze in mijn ogen kenmerkt en de diepe indruk die ze op mij maakten wil ik dan ook vertolken voor de lezers van Band, aan anderen overlatend dit werk in wording in tegensprekelijke kritieken stipter te karakteriseren.

Zo Roos als self-made man tot de schilderkunst kwam, toch stamt hij uit een schildersmidden. Hij bracht nl. zijn jeugd door te St-Martens-Latem en is de neef van de impressionnist Modest Huys. Vooral Permeke en Servaes die hij goed kent en bewondert kunnen hem hebben beinvloed; Permeke door zijn kosmische vertolking van het oerelement der aarde, Servaes door zijn afgetrokken mystieke herschepping.

Een zekere invloed van Servaes lijkt me inderdaad tot uiting te komen in zijn doek ‘de schepping van Eva’. De invloed van Permeke geldt meer de kosmische natuurinterpretatie en het vrije palet, de warrige, zwierige kleurenzetting.

Doch meer dan van invloeden of onbewuste ingredienten kan men niet spreken daar ze worden opgenomen in een sterk-oorspronkelijke visie. Als vrije beoefenaar tot de schilderkunst gekomen heeft Roos zijn voordeel gedaan met de expressionistische tendenz, die een vrije, schilderkunstige uitdrukking van de eigene levensaanvoeling nastreeft.

[p. 58]

In Afrika ontving hij een spoorslag van de gekende schilder Floris Jespers, wiens werk hij besprak in tal van artikelen (o.a. Band 1952 nr 6, 1953 nr 2) en die hem in pucturaal vermogen, plastische ordonnantie en kompositorisch meesterschap ongetwijfeld overtreft. Zo Roos in die zin heilzaam werd beinvloed om zich vrijer en ruimer te uiten blijft hij toch vooral wezenlijk anders geaard en gericht.

Jespers is inderdaad meer episch aangelegd en brengt ons in zijn kongolees werk een esthetisch zuivere en plastisch beheerste projectie van de inlandse vrouw, in haar handel en wandel de eigen ziel van het Afrikaans natuurkind schitterend onderlijnend. M.a.w. hij heeft de epische wereld van de inlander begrepen en ‘gevat’ in een optische interpretatie en picturale beheerstheid die sterk objectief en klassiek aandoen.

Het werk van Roos, hoewel Afrikaans naar thema en inspiratie, verraadt een gans andere instelling. Roos is meer lyrisch aangelegd en brengt een sterk persoonlijk metaphysisch wereldbeleven tot uitdrukking. Hij leeft in een eigen wereld van kosmische en dynamische harmonieën. Zijn werken getuigen van een uiterste innerlijke bewogenheid, een wereld van ‘Sturm und Drang’ vol spanningen, rusteloos wemelen en bewegen, waarin hij tegelijk zoekt naar een omvattende uitgebalanceerde interpretatie en een zekere mystieke herschepping.

Zijn lyrisme ontspringt aan deze bron. Zijn werk is nimmer verhalend of voorstellend, het is steeds een huldigen en roemen van leven en natuur en dit op rechtstreekse wijze zonder beroep op allegoriën. Hetzij hij zich uit in een welvende vormenweelde hetzij in schichtige vormen, steeds blijft een sterke musische drang erin doorbreken en nazingen, en op de compositie een speciale stempel drukken.

Hij komt er aldus toe een intense bewogenheid en kosmische levensdrang tot uitdrukking te brengen in een eigensoortige lyrische vormgeving die een vooraanstaand criticus reeds van bij de eerst expositie te Gent deed spreken van ‘lyrische losbarsting’.

Vandaar ook de uitdrukkelijke voorkeur voor het naakt, dat evenwel aan de onmiddellijke realiteit is ontheven in een vrije scheppende verheerlijking. Dit is trouwens ook het geval met zijn natuurdoeken. In de ‘empirische’ werkelijkheid vindt hij vooral aanknopingen ten einde zichzelf en zijn eigen kosmische en metaphysieke aanvoeling te uiten. Eenzelfde herscheppende levensadem doorvaart al zijn doeken: het weze nu de galerij van waterdraagsters in ‘de bron’, de ‘vlucht’ van schichtige antilopen, de laaiende ‘broussebrand’ of het ‘magisch landschap’, de verzonken ‘maraboet’ of de in hun oerwereld als verraste ‘flamingo's’. Evenzo speelt Roos met het menselijk voorkomen dat hij in menigvuldige varianten suggereert en ontheft.

[p. 59]

Dit spel zal velen, die een objectief natuurbeeld er in zoeken of de diepere zinstranspositie voorbijgaan, onthutsen en aanstoot geven. Schijnbaar ontwrichte vormen en dooreenwemelende lijnen worden opgenomen in een zinrijk bewogen ordonnantie en ‘gepigmenteerd’ door felle gebakerde kleuren en diepe kontrasten. Mens en natuur, hoe nadrukkelijk de vitale rijkdom en zinnelijke gevoeligheid ook wezen, zijn steeds opgenomen in, en van meetaf gedragen door een kosmische aanvoeling en zelfs mystieke wijding.

Een ander karakteristiek element van Roos' expressionistische instelling is de afwezigheid van gestructureerde ruimte. Dit staat in verband met zijn innerlijk dynamisme en zijn onconventionele picturale zienswijze. In ruil hiervoor krijgen we een scheppende beweging en vitale zindering. Missen zijn doeken objectieve vormelijkheid en ruimte, ze doorbreken hun kader, overweldigen u en blijven nazingen in de herinnering.

Roos' esthetische visie houdt nauw verband met zijn persoonlijke gevoelsen verlangenwereld. Ze is geboren uit een metaphysische aandoening (angst, hunker, verbeiden, bewondering, wijding, geheimenis), die echter steeds tegelijk intense schoonheidsbeleving is en esthetische vormgeving beoogt.

Om het esthetische van Roos' werken te ondergaan moet men de ziel ervan begrijpen. Een in kader gevatte, effene objectiviteit zal hem steeds vreemd blijven. Het is hem steeds te doen om de rust van bedwongen spanningen en om een geheime mystieke zindering en vertering. Hierin worden sommige elementen die bij een eerste blik aanstoot geven of lelijk voorkomen, geintegreerd. Daarom ook heeft het geen zin zich af te vragen of het werk van Roos thuishoort bij de figuratieve of abstracte richting.

De twistvraag over abstracte of figuratieve kunst op Roos overgedragen, zou eerder doen besluiten dat zijn werk noch als figuratief kan gekarakteriseerd worden, omwille van zijn vrije omgang met mens en natuur, noch als abstract of zuiver picturaal, gezien hij een wereldgevoel tot uiting brengt. Zijn kunst is transfigurerend. Er is bij hem wel een zoeken naar het abstrakte doch dit is veeleer te kenmerken als losmaking uit de ban van concrete vormen.

Roos weet het ‘metaphysisch’ geheimzinnige, wondere in mens en natuur te raden en te spellen. Zijn doeken zijn gesproten uit wijsgerige doorzindering en aanvoeling. Het is niet zonder belang voor de lezer te vernemen dat Roos in de moderne wijsgerige stromingen in 't bijzonder voor het Bergsonisme en het existentialisme een grote belangstelling aan de dag legt. In zekere mate kan zijn werk hiervan als een schilderkunstige uitdrukking worden opgevat door zijn geheimzinnige natuurschetsen en harmonieken rond het menselijk gedragen (het ‘noemen van het heilige’).

Het wil ons evenwel voorkomen dat de harmonieën die hij ontwerpt over 't algemeen nog meer van schoonheidsroes getuigen dan van voldragene uitgewogen esthetiek.

[p. 60]

Roos bezit ongetwijfeld een groot picturaal talent, een rijke inspiratie en een reeds vaste erkenbare schildershand die zich in verschillende richtingen uit. Hij verstaat de magie van lijn en kleur.

Het gebrek aan academische vorming heeft hem geholpen, sterker dan wie ook, zichzelf uit te graven, maar juist dit brengt een parallele eis mede tot steeds verdere verfijning en stipter beheersing der picturale middelen en meteen tot een zuiverder esthetische inbinding van zijn inspiratie.

Deze kritiek doet echter geen afbreuk aan het hoofdfeit van een nieuwe wereld die de schilder voor ons opent en we twijfelen er niet aan dat hij ze eensdaags volledig en in volle luister voor ons zal ontplooien.

Dat Roos zich vooral niet late ontmoedigen. Iemand die een nieuwe levensaanvoeling en boodschap brengt, heeft steeds met onbegrip te kampen.

D. Deconinck