Band. Jaargang 12

[p. 423]

Het Pottenbakken bij de Ba-Teke van Kingabwa

INDIEN het pottenbakken een der oudste nijverheden is, is het ook een der meest verspreide en dit geeft van zelf aanleiding tot talrijke verschillen in vorm en techniek.

Wij onderscheiden twee verschillende technieken voor het vervaardigen van potten: de eerste, de meest primitieve, vergt geen enkel ontwikkeld alaam. Handen en stukjes hout komen alleen in aanmerking; de tweede, meer ontwikkeld, doet beroep op een draaibank.

Bij de Ba-Teke, zoals bij de meeste Afrikaanse volkeren, zullen wij met de eerste techniek te doen hebben.

Wij hadden eens de gelegenheid het werk van een oude pottenbakster bij te wonen toen Kingabwa nog als dorp bestond in de omstreken van Leopoldstad. Bij de meeste Afrikaanse volkeren is het pottenbakken een vrouwelijke bedrijvigheid, zoals het jagen, het vissen en het weven bijna altijd een mannenbedrijf zijn. Het is dus een vrouw die wij voor ons hadden, zittend op een mat, met een grote pijp tussen de tanden. Naast haar stonden enkele afgewerkte potten waarvan de kunstvolle soberheid ons enigszins trof. Maar na de weinige ogenblikken toegewijd aan wat ik zou noemen de poëzie van het milieu, was het weldra de werkelijkheid weer die ons aantrok. Stonden wij hier niet voor een mens, strijdend tegen de materiële en geestelijke krachten die hem omringen, eenvoudig bezig met het winnen van zijn dagelijks brood?

De vrouw die wij dan zien is een mens zoals veel andere mensen zijn, die geen enkel ogenblik aan het schilderachtig aspect van haar nijverheid denkt en die zich overigens weinig bekommert om het doel dat ons bijeenbrengt. In al deze potten aan dewelke zij haar behendigheid besteedt ziet zij alleen de prijs van een arbeid die haar een stuk vlees zal bezorgen of een veelkleurig stuk stof dat zij rond haar heupen zal kunnen slaan.

Wij zullen nochtans die materiële kant van de zaak vlug vergeten wanneer wij haar aan het werk zien en de sobere schoonheid van haar aardewerk erkennen. Men kan zich moeilijk inbeelden wanneer men tentoonstellingen en musea doorwandelt dat het aardewerk dat tentoongesteld wordt niets anders is dan modder die na gedroogd te zijn gemengd werd met gepulverde stukken vaatwerk en dank zij de scheppende geest van de mens talrijke vormen aannam in dewelke het schone en het doelmatige elkaar aanvullen. Vanaf het ogenblik dat de modder, na een zorgvuldig bewerken, een soort deeg geworden is, is

[p. 424]

het de ingeving van de pottenbakster die de vormeloze en statische grondstof tot duurzaam kunstwerk zal verheffen, kunstwerk bezield door scheppende kracht door vorm en kleuren uitgedrukt.

Het eerste stadium voor het maken van het vaatwerk bij de Ba-Teke zou men mogen noemen het stadium van het ‘vormafdrukken’. De pottenbakster gebruikt inderdaad een oude pot of een steen waarop zij de grondstof openstrijkt. Zo bekomt zij de basis van haar pot. Dan met behulp van een puntig stokje maakt zij de boord rondom gelijk alvorens de bekomen potbasis van het model afgenomen wordt.

Daarop volgt het drogen in de schaduw. Het drogen moet langzaam gebeuren en dikwijls duurt het enkele dagen alvorens zij de pot terug in handen neemt. Intussen werkt zij voort aan aardewerk dat reeds verder gevorderd was.

Het derde stadium bestaat in het bewerken van het overige gedeelte van de pot. Maar hier hebben wij niet meer te doen met het afdrukken op een vorm. Men doet nu beroep op de techniek die bestaat in het over en op elkaar leggen van klei-worsten die daarna tussen de vingers worden platgedrukt en effen gemaakt met een stukje hout. Om aan de pot een gladde oppervlakte te geven wordt zij dan met een plankje bestreken dat vooraf in het water gedompeld werd.

Na enkele dagen drogen wordt dan overgegaan tot het versieren van het vaatwerk. Bij de Ba-Teke is de versiering vrij eenvoudig; dikwijls beperkt zij zich tot enkele evenwijdige rode lijnen of zeer elementaire inkervingen. De schoonheid van het vaatwerk berust hier meer in de vorm dan in de versiering.

De laatste en trouwens een van de meest zorg vragende behandelingen is deze van het bakken. De kleinste onoplettendheid of het geringste ongeluk kan het werk van enkele dagen vernietigen.

Het bakken gebeurt op een open vuur en duurt drie à vier uren terwijl het vuur aangewakkerd wordt door gedroogd gras en hout.

In sommige gevallen treft men vaatwerk aan met zwarte vlekken. Deze zijn te wijten aan het contact van de pot met een brandend blok hout die het vaatwerk op deze plaats verkoolt. Deze vlekken zijn echter dikwijls sierlijk.

Maar de economische noodwendigheden hebben dat schilderachtig aspect van de omstreken van Leopoldstad doen verdwijnen en Kingabwa is tegenwoordig door allerlei werktuigen en bouwmateriaal overrompeld. Leopoldstad moet uitbreiden ten nadele van deze eenvoudige locale industrie. De oude Ba-Teke hebben zich bij hun stamgenoten van Brazzaville teruggetrokken terwijl de jongere generatie zich in het nieuwe dorp voor inboorlingen te Leopoldstad gevestigd hebben.

Toch zal het pottenbakken bij de Ba-Teke niet helemaal verdwijnen, vermits deze nijverheid zich nu in Brazzaville en in het nieuwe dorp van Leopoldstad voortzet.

Jean VANDEN BOSSCHE.

[p. t.o. 424]

Doorsnede van een pot.

Ba-Teke vaatwerk.

[p. t.o. 425]

Ba-Teke pottenbakster aan de arbeid.