Band. Jaargang 12

[p. 221]

Vlaams toneel 1953
Vóór het Doek opgaat

HET is goed, vóór het doek opgaat, kennis te maken met de auteurs die straks, op de planken, voor ons een nieuwe wereld zullen toveren. Een wereld van ideeën en van blinde driften, van bodemloos leed en olijke levenswijsheid. Een lach en een traan - het blijft de beste formule. Een lach en een traan, en diepe menselijkheid...

Fred Engelen stelt ons hierna Gaston Martens en Tennessee Williams voor. En Shakespeare? In extremis hebben zich zekere moeilijkheden voorgedaan, zodat Fred Engelen genoodzaakt is ‘Othello’ te vervangen. In de plaats komt ‘Medea’ van Jean Anouilh, aangevuld door een plezierige éénakter eveneens van Anouilh: ‘De School voor Vaders’ (Cécile ou l'Ecole des Pères).

Gaston Martens

In de generatie Vlaamse toneelschrijvers die ‘tussen twee oorlogen’ haar meest glanzende sporen verdiende, vindt men namen die meer en meer op de voorgrond komen en zelfs langzaam maar zeker hun plaats veroveren op het internationaal repertorium. Aldus leggen zij getuigenis af van hun soliede en gezonde gevoelsgronden en van de rijkdom van de Vlaamse emotiviteit, die sedert de eerste schilderscholen de wereld dikwijls vol sprakeloze bewondering liet. De voortrekker en geestelijke vader dezer generatie is de fijnzinnige Herman TEIRLINCK, die voor allen de theoretische bakens van het toneel definieerde en daardoor tot de meest zonderlinge experimenten kwam waarin echter vaak de gewoon-menselijke toon ontbrak en daarom weinig ingang vond bij de grote massa toneel-gelovigen. Een jongere discipel Willem PUTMAN die een zeer vruchtbare fantasie bleek te bezitten en een onvermoeibare pen, vond na een heilzame periode van bezinning de rechte weg uit de provinciale afgoderij naar algemeen menselijke problemen, weliswaar nog te veel in fait-divers verstrikt, en houdt vol ieder jaar naast een lijvige romancier-arbeid ook nog een toneelstuk te produceren. Anton VAN DE VELDE ging een eigen weg op als verdediger van het sonore woord, in tegenstelling met de lessen van H. TEIRLINCK die het dramatisch woord gesteund door het spel de voorkeur geeft.

[p. 222]

De overleden Paul de MONT had reeds een zeer belangrijk oeuvre achter zich, schreef zowel grootse dramas als burgerlijke comedies en bewees een volledig inzicht te hebben in het ‘vak’. Jos. JANSSENS oogstte overweldigende suksessen met zijn Vlaamse kluchtspelen die als het ware de traditie der Middeleeuwen voortzetten en schrijft tevens historische dramas die enkel nog op een brandende levensgloed wachten. Felix TIMMERMANS bewerkte samen met toneelvakmensen verscheidene van zijn boeken en verwierf er evenveel lof mee. Vergeten we Frans DEMERS niet, de enige die in de kolonie de stof putte voor zijn werk en dan komen we tot de onlangs om zijn 70ste verjaardag gevierde Gaston MARTENS.

Hij is een man van Zulte in de Leie-streek. Hij is een man die al de Vlaamse deugden in zich verenigd heeft, vermits hij brouwer geweest is en zelf zijn bier ging verkopen in de ontelbare cafés van zijn streek, vermits hij coureur geweest is en op zijn fiets de vele kermiskoersen heeft meegemaakt en het kermisplezier op de koop toe, vermits hij beeldhouwer is en uit zijn atelier een imposante reeks koppen - o.a. van H. TEIRLINCK - in het licht zond en vermits hij ten slotte de pen hanteerde op een zo vlotte en diep spirituele wijze dat zijn succes over al de theaters van de wereld niet meer te stuiten is. Vertrokken als discipel ook van H. TEIRLINCK schreef hij stukken waarin de menselijke waarden minder door mensen dan wel door symbolen werden voorgesteld, zoals in de ‘Grote Neuzen’. Algauw vond hij echter in de typen van zijn streek meer dan genoeg symbolen en schreef hij naar zuiver realistische observatie, echter steeds met de goedmoedige poëtische toon van zijn dieper ik, alsof de brouwer in hem steeds door de beeldhouwer ter verantwoording werd geroepen. Trouwens wie vaak G. MARTENS mocht ontmoeten in zijn voornaam interieur staat verbluft bij de aristocratische verschijning van deze gentleman met de fijngeboetseerde kop, de pittige ogen en de lange nerveuse kunstenaarshanden. Dan voelt men plots de ware atmosfeer van zijn scheppingen, dan hoort men de getransposeerde toon waarin zijn bluffende en boertige helden moeten praten, dan ziet men de Breugheliaanse klem die een mise en scène van zijn werken nodig heeft. Telkens weer als men de regie van een zijner werken ter hand heeft is men getroffen door de schoonheid der gedachten, door de breedheid van de visie, door de diepte van de horizonten waarin zij baden en het is steeds met de grootste eerbied bezield dat we dit schone proberen te doen primeren op het boertige. Dat dit niet altijd mogelijk noch zelfs noodzakelijk is spreekt van zelf, want het is niet zozeer op de avond zelf dat dit moet spreken, maar wel nawerken in de latere herinneringen.

Door de veelheid van zijn personnages, door de overvloed aan toneelbehoeften, door de vele plaatsen van handeling is het moeilijk zijn werken met beperkte middelen en aantal acteurs te spelen. Al zijn beste werken, als ‘Het dorp der mirakelen’ - ‘De Prochievrijers’ (zijn meest menselijk) - ‘Les Vengeurs’ - en dan zijn beroemde ‘Paradijsvogels’ hebben een grote bezetting. Het laatste werk dat zijn triomf bracht in de vertoning te

[p. 223]

Parijs als ‘Les Gueux au Paradis’, dat verfilmd werd met Raimu en Fernandel, dat zowel in Amerika als in Europa in alle talen en op alle planken werd vertoond, heeft een rolverdeling van niet minder dan 35 man! Nochtans mag dit volgens ons geen beletsel zijn om het ook te brengen dààr waar we niet met een zo uitgebreid gezelschap kunnen komen. Het zou jammer zijn dit spektakel te onthouden aan de Vlamingen in Congo die ook recht hebben op het onvergankelijk avontuur van Bolle Verbuyck en Rietje Raus, de twee helden uit het stuk, die na een reis naar hel en hemel, als Christus uit de dood verrezen. Hun trukken om St. Pieter te verschalken, hun confrontatie met St. Niklaas, hun verleidingen in de hel, hun rivaliteit met de koster, hun voorspraak door O.L. Vrouw van Vlaanderen, het zijn evenzoveel gebeurtenissen die mettertijd legende kunnen worden naast ‘Reinaert’ en ‘Uilenspiegel’. Daarom, met de gracieuse toelating van G. MARTENS hebben wij ons aan het werk gezet om met een gezelschap van negen mensen van het Nationaal Toneel, met de medewerking van vrijwillige figuranten uit Belgisch Congo zelf, met de spitsvondige truquage van maskers en doublures, de schitterende ‘Paradijsvogels’ van G. MARTENS ten tonele te brengen in de kolonie. Het is een werk van eigen bodem dat om al zijn internationaal erkende kwaliteiten, de hulde verdiende die wij het met deze vertoning willen brengen, evenals aan zijn thans 70-jarig auteur.

Tennessee Williams

Onder de grote hedendaagse Amerikaanse auteurs zijn namen die met één slag de wereld van het theater hebben veroverd tot in de verste uithoeken. Schrijvers voor het toneel als een Arthur MILLER wiens ‘Dood van een Handelsreiziger’ een der sterkste tragedies der laatste decennia is; als een William SAROYAN die buitengewone eenakters produceerde; als een Thornton WILDER wiens ‘Our Town’ een machtige weg opende voor een vernieuwde theatertechniek; als een John van DRUTEN met zijn eveneens gedurfde theatervisie in overigens sentimentele spelen als ‘I remember Mama’; het zijn evenzovele getuigenissen van een geweldige levenskracht die zich trouwens ook openbaart bij de Amerikaanse romankunst.

Bij al deze namen is sinds 1945 een nieuwe ster gekomen die evenals de anderen de traditie en het realisme van E. O'NEILL heeft gevolgd, verdiept en gepoëtiseerd: Tennessee WILLIAMS.

Twee van zijn werken bezorgden hem een wereldfaam en dit met het volste recht: ‘Glazen Speelgoed’ (The Glass Menagerie) en ‘Tramlijn Begeerte’ (A Streetcar Named Desire). Deze jonge auteur - hij werd geboren in 1914 - heeft waarschijnlijk de stof voor zijn werken gevonden in eigen avontuurlijk leven want na volbrachte studies aan de University of Iowa, was hij achtereenvolgens loopjongen te New Orleans, schoenverkoper, stenotypist, kelner en verzenzegger in een nachtclub en toneel-student. Hij

[p. 224]

bekwam een studiebeurs aan een auteursschool als prijs voor een viertal eenakters: ‘American Blues’ en schreef toen het stuk dat hij nog steeds voor zijn beste houdt ‘The Battle of Angels’. Jammer genoeg viel het bij de eerste reeks opvoeringen te Boston en sindsdien heeft niemand het nog gewaagd het op te voeren. Buiten de twee reeds genoemde werken heeft WILLIAMS onlangs een nieuw drama ten tonele doen voeren, dat evenals zijn allereerste werken weinig rekening houdt met de commerciële wetten van succes en de goede gezonde dosage-formule van de Amerikaanse films en stukken, waarin steeds een evenwicht tussen sentiment en humor wordt gepredikt. Dit laatste ‘Camino Real’ (Koninklijke Baan) heeft dan ook de meest tegenstrijdige kritieken uitgelokt.

Ongetwijfeld is zijn ‘Glazen Speelgoed’ het dichtst bij ons en het meest algemeen menselijk van gegeven. Het behandelt de teloorgang van een doorsnee familie uit de stad in de jaren van economische depressie vóór de tweede wereldoorlog. Het is een geliefkoosd onderwerp der hedendaagse auteurs uit Amerika, en heeft veel gelijkenis met de ‘Death of a Salesman’ van A. MILLER. Bij WILLIAMS echter is het niet de vader, maar wel de moeder die het hoofd van het gezin is en met tragische gelatenheid het noodlot op zich ziet afkomen. In haar machteloze wanhoop om het leven het hoofd te bieden en voor haar kinderen een gelukkiger toekomst te geven, verliest zij alle evenwicht en het is met een oneindig leedwezen dat we haar aan het slot verlaten voelen. Haar zoon dwaalt over de zeeën en Laura, haar gebrekkige dochter, kan zich niet ontworstelen aan de greep van het minderwaardigheidsgevoel. De personnages in deze tragedie zijn zo zuiver getekend dat ieder toeschouwer tenslotte in een of andere trek iets van zichzelf terugvindt en aldus in de obsedante sfeer van deze mensenharten wordt meegesleurd.

Dit is toneel van het zuiverste water, dit is een avond van diepe belevenissen, dit zijn uren van totale overgave aan de schone magie van het theater.

Fred Engelen

[p. t.o. 224]

Hendrik Strick: ‘Het zieke Kind’.

[p. t.o. 225]

Hendrik Strick: ‘Glas Water’.