Band. Jaargang 12

[p. 216]

Vlaams toneel 1953
Op Bezoek bij Fred Engelen en Tine Balder

SINDS drie jaar is het een traditie geworden dat een kleine groep van het Nationaal Toneel een tournee doorheen Kongo maakt. De Vlamingen uit de kolonie zullen dit initiatief stellig op prijs stellen. Een van de regisseurs van de Antwerpse Schouwburg wordt telkens met de leiding gelast. Het eerste jaar (1950) was het Fred Engelen, daarna ging Maurits Balfoort en vorig jaar was het Edward Deleu. Dit jaar zal het andermaal Fred Engelen zijn die de leiding heeft.

Deze jonge, talentvolle leerling van Joris Diels, die in de Studio van het Nationaal Toneel toneelspelers-kandidaten opleidt en ook in de K.N.S. regisseert, heeft reeds vaak de aandacht gevraagd voor artistiek-hoogstaande en van persoonlijke-visie-getuigende realisaties. Ten einde hem aan de lezers van ‘Band’ voor te stellen, zijn we hem gaan opzoeken.

Maar Fred Engelen - (‘Als ge hem ziet is hij terug weg’, zegt zijn vrouw) - was niet zo gemakkelijk te bereiken. Nu eens zit hij in Brussel, dan verdwijnt hij weer in de provincie bij liefhebberskringen, geeft les of voert besprekingen links en rechts. Hollen doet die vinnige man, hollen met zijn auto over Vlaanderen's wegen. In zijn zonnige woning te Edegem bij Antwerpen, hebben we hem eindelijk aan de koffietafel getroffen.

Zonnig en fris zit het jong gezin hier met familiebezoek, maar dat hindert niet, want zijn vrouwtje, Tine Balder, heeft het vandaag minder druk. ‘Onze Jan is ziek en ligt boven in zijn bedje en daarom zijn Liesje en Trijntje uit logeren!...’

‘Jammer dat ge de kindjes niet ziet, zegt Fred. Ge moet terugkomen! Ik heb nu ook niet veel tijd...’

‘Vertel ons dan gauw...’

‘Kom eerst naar mijn hof zien!’

We staan reeds op het grasperk onder een kleurige duiventil, waarvan de bewoners onverschrokken rond onze voeten trippelen. Fred noemt ze bij de naam en vraagt hen hoe het met de jongskens gesteld is en de diertjes schijnen nieuwgierig te luisteren. Wat verder rekken konijntjes zich trekneuzend naar hem en uit het gras raapt hij Matusalem op, een kleine schildpad, die zowaar een kus op haar spitse kop krijgt.

[p. t.o. 216]

Hendrik Strick: ‘Overpeinzing’.

[p. t.o. 217]

Hendrik Strick: ‘Muziekgenieter’.

[p. 217]

‘Gij hebt er verstand van om dieren te temmen.’

‘Dit is regie, geduld, geduld...!’

Het woord past niet in de mond van een man die één zenuw schijnt te zijn. Hij raadt onze gedachten.

‘Al brandt ge van binnen van nervositeit, uiterlijk moet ge altijd geduld demonstreren. Maar als ik hier onder de fruitbomen zit, vergeet ik het theater en knutsel ik aan een duiventil of een konijnenhok, dat is mijn ontspanning. Vindt u ze niet mooi?’

‘Het lijken wel operettendecors, met al die vinnige kleuren.’

De koffie wacht en de tijd vliegt... Toch krijgen we gelegenheid om wat over zijn levensloop te vernemen.

Fred Engelen vertelt...

‘Ik heb van mijn vader, die afkomstig was uit Zoerle-Parwijs, in de Kempen, een vechtersnatuur geërfd, zo begint hij. We waren thuis met zes kinderen. Ik deed militaire studies.’

Als wij verwonderd opkijken zegt hij schalks:

‘Als regisseur zijn me die goed van pas gekomen. Ik ben nochtans maar één jaar op de militaire school geweest en heb mijn tijd verder uitgediend in een regiment te Brugge. Daar heb ik voor 't eerst contact genomen met het toneel en de lessen gevolgd van Zeger Andries.’

‘Hoe was die ambitie gegroeid?’

‘Een overblijfsel uit het studentenleven, waarin ik een leidende rol had gespeeld. Toen ik vrij kwam heb ik het conservatorium te Antwerpen gevolgd. Om mijn brood te verdienen zocht ik een beroep, waarin ik mijn namiddagen vrij hield om te kunnen figureren op de K.N.S. Ik heb kolen verkocht en gevoyageerd met caramellen. Dat was een goede tijd, want met de caramellen verdiende ik veel geld. Ik heb het echter onmiddellijk opgegeven toen Joris Diels mij een engagement aanbood tegen 950 fr. per maand. Het volgende jaar, in 1938, behaalde ik in het conservatorium de eerste prijs met grootste onderscheiding. Ik voelde mij echter aangetrokken tot de regie en vond in Gilhuys en Diels uitstekende leermeesters. In 1942 stichtte Diels het Jeugdtheater en gaf mij de leiding. Ik heb ook meegewerkt aan vijf Vlaamse films. Toen kwam de bevrijding.

Mijn vrouw werd te Gent geëngageerd en ik regisseerde bij liefhebberskringen te Waregem en te Ingooigem. Ook de film heeft me geïnteresseerd: eerst te Brussel bij de opnamen van ‘Pater Damiaan’ en later te Parijs.

In 1947 kreeg ik mijn eerste opdracht in de Studio van het Nationaal Toneel en sindsdien heb ik mij gespecialiseerd in de dramatische opvoeding. Ik bezocht alle toneelscholen in Duitsland, ook die van Parijs, van Londen en van Amsterdam. We staan hier niet ten achter, integendeel. Trouwens er is geen enkele school die haar leerlingen betaalt wat wij wel doen.’

[p. 218]

We gunnen nu Fred even de tijd om rustig te eten en vragen aan Tine Balder:

‘Hoe is u in de toneelwereld verzeild geraakt? Een ambitie uit uw jeugd, of...’

‘Neen, helemaal niet. Ik studeerde voor fröbeljuffrouw en...’

‘Ze wilde eigenlijk verpleegster worden’, onderbreekt haar vader.

Tine Balder vertelt...

‘In de K.N.S. werden jeugdmatinees ingericht en ik werd aangewezen als propagandiste voor onze school. Ik moest voor leden en entreekaarten zorgen. Zo kwam ik op het secretariaat terecht, waar ik af en toe vol bewondering naar een acteur of actrice keek. De secretaresse had het bemerkt en vroeg me, ondeugend, of ik niet graag zou meespelen. En of!... En zo stond ik op een goede dag tussen de figuranten en korte tijd later mocht ik zelfs een enkel zinnetje zeggen in een jeugdspel. Ik speelde jonkvrouw Bloei. Vol overmoed declameert ze haar eerste rol: ‘En als gij van dit gouden water drinkt, wordt er een wens vervuld’. - Dat was alles, maar een zin om een debutante te bekoren, want u kunt denken hoe ik telkens vol hoop die wens voor mezelf formuleerde, ik wenste immers actrice te worden. Stel u voor, wat een drama ik op een der vertoningen beleefde: Een actrice, die plots de rol van een collega had moeten overnemen, zei in een galoppade ook ‘mijn’ zin. Ik had wel kunnen huilen, omdat ik in die vertoning mijn mond niet mocht openen. Er heerste een algemene ontsteltenis onder de spelers en vol medelijden werd er achter de schermen gefluisterd ‘Och arme, dat zinneke van Tinneke!’. De actrice in kwestie was er het hart van in, en toen het doek viel kwam ze vol deernis naar mij: ‘Och, schatteke, dat heb ik niet gewild...’

Hetzelfde jaar stond ik ook reeds in het koor van Vondel's ‘Leeuwendalers’ en fier als een bakvis vertelt ze dat ze reeds enkele teksten helemaal alleen mocht zeggen. Wanneer ze zo guitig die anecdoten vertelt doet ze eerder aan een schoolmeisje denken dan aan een moedertje van drie kleuters. ‘Och, zegt ze, ik stond vaak zo ongelukkig in de spiegel te kijken en te zuchten: hoe kan ik nu met zo'n grote neus en grote ogen actrice worden...? Maar moeder troostte me dan met de woorden: dat is niks kind, de mensen op de uil moeten er ook wat aan hebben...’

En mama, die er bij zit, lacht gul mee, om die pretentieloze oprechtheid van haar dochter.

‘Toen begon voor mij de lijdensweg. Het was tijdens de bezetting, geen vuur in de schouwburg en veel huiswerk tijdens het laatste schooljaar. In de ijskoude loges zat ik te tekenen en te schrijven, af en toe ging ik me bij de portier warmen en 's avonds moest ik langs donkere wegen door dikke sneeuw naar huis, waar ik vaak arriveerde als een kerstmannetje, het gezicht vol ijskegels.

[p. 219]

Toen ik mijn diploma op zak had stapte ik naar het Jeugdtheater. Het was pas door Joris Diels opgericht en Fred Engelen had de leiding, maar hij had natuurlijk geen tijd om me te ontvangen. Door interventie van de secretaresse en van Lode Monteyne kwam het toch in orde. Ik speelde in dat dromenland de ene fee na de andere en mama kwam wel twee of drie keer naar hetzelfde stuk zien.’

‘En van toen af zijt u, samen met Fred, verder door het leven gegaan?...’

‘Ik bleef twee jaar in het Jeugdtheater, toen zijn we gehuwd, kort voor de bevrijding...’

En dan beginnen Fred en Tine te vertellen over de eerste reis naar Kongo en Zuid-Afrika. Herinneringen en souvenirs komen voor de dag, gebeurtenissen en anecdoten worden zo levendig voorgebracht, dat wij ze als in een film zien afrollen.

We willen Fred nog even over zijn werk horen praten en daarom wagen we de vraag:

‘Wanneer we uw verwezenlijkingen zien, krijgen we de indruk dat u streeft naar een ‘gestyleerd expressionisme’, als we het zo mogen formuleren. Hebt u die bedoeling?’

‘Het woord is het belangrijkste en het realisme ligt nog steeds aan de basis van de regie. Het leven dient getransformeerd in de algemene betekenis van het spel en dit staat, op zijn beurt, in functie van de idee van het stuk. Daardoor wordt het realisme getemperd, evenals door het streven naar een evenwicht tussen de karakters: het slechte wordt minder slecht door het tegenwicht van het goede. Eens de tekst levend geworden moeten we hem beeldend voorstellen, dus realistisch decor maar in functie van het algemene beeld. In de samenstelling van het decor blijft alleen het functionele behouden en daarin ligt juist de kunst van de regisseur: het bepalen van de grens van wat er nodig en overbodig is. Zo is het mogelijk dat u, voortgaande op het uiterlijke decor, kunt spreken van een gestyleerd expressionisme, alhoewel dat geenszins mijn bedoeling is.’

De klok gaat met rasse schreden voort en we willen nog weten welke stukken Fred Engelen in Kongo zal spelen.

Het Kongo-repertoire

‘Gewoonlijk worden drie stukken ingestudeerd, waaruit men dan een keuze doet, ofwel in de grote centra ze alle drie speelt. Natuurlijk dient bij de samenstelling van dit repertoire rekening gehouden met het beperkte gezelschap en de minieme ensceneringsmogelijkheden. We hebben nochtans twee stukken gekozen die op het eerste gezicht verbazing zullen wekken, namelijk Shakespeare's ‘Othello’ en als Vlaams werk het zo bekende successtuk van Gaston Martens: ‘Paradijsvogels’. Ook nog een derde werk: ‘Glazen Speelgoed’, het moderne Amerikaanse drama van Tennes-

[p. 220]

see Williams. Dit stuk, met slechts vier personen, dient vooral als reserve, zo we door ziekte of andere omstandigheden niet over de volledige groep kunnen beschikken.’

‘Hoe durft u ‘Paradijsvogels’ aan, een stuk met zo'n grote bezetting?’

‘Ik heb het, met toestemming van Gaston Martens, enigszins kunnen aanpassen en anderzijds ga ik me wagen aan een nieuw experiment. Voor de kleine rolletjes en de figuratie zou ik, in elke pleisterplaats, beroep doen op enkele vrijwilligers onder de Vlamingen, die daartoe op voorhand door schrijven zullen uitgenodigd worden.’

‘Een prachtig initiatief dat heel wat plankenkoorts in de kolonie kan wakker roepen!’

Voor we vertrekken willen we nog weten waarom deze familie zo ver buiten de stad woont.

En Tine antwoordt cordaat: ‘Wij willen het gezinsleven gescheiden houden van het theaterleven, dat is trouwens het beste voor de kinderen.’

En we mogen maar vertrekken nadat we beloofd hebben dat we zullen terugkomen om de kindjes te zien.

Jos. Pauwels.