Band. Jaargang 12

[p. 61]

Het Licht op de Kandelaar

VOOR alle kolonialen die de geestelijke waarden boven de stoffelijke plaatsen is het verheugend vast te stellen dat men het voortaan te Brussel ernstig meent met wat men de ‘culturele kolonisatie’ zou kunnen noemen. Niemand minder dan d'hr. Dequae, onze huidige minister van Koloniën, heeft onlangs in het blad ‘West-Vlaanderen’, orgaan van het ‘Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond’, een lans gebroken vor een verdere uitbreiding van de contacten tussen onze kunstenaars uit het Moederland en onze Overzeese Gebiedsdelen. Bravo! Ik kreeg van dit ministerieel stuk tot nogtoe slechts een bondige samenvatting te lezen. In de veronderstelling dat de gedachtengang van de auteur hierin juist wordt weergegeven zou men te Brussel van deze toenemende contacten in de eerste plaats een verrijking van onze Westerse cultuur verwachten en in de tweede plaats een bevordering van het cultureel leven in Belgisch Kongo. Persoonlijk ben ik van mening dat de klemtoon dient te worden gelegd op de gunstige invloed die deze toenemende contacten kunnen hebben op de groei van het cultureel leven in Kongo zelf en op een eventuele Renaissance van de inlandse kunst.

Ik geloof niet dat de uitgelezen kunstenaars die door de regering in staat gesteld worden Kongo te bezoeken, voortaan meesterwerken zullen scheppen waartoe zij zonder dit bezoek niet in staat zouden zijn geweest.

Wellicht zullen een Walschap en een Van Hemeldonck, om maar deze twee schrijvers te noemen, nu wel een verhaal of een roman schrijven met Kongo als achtergrond, of zij ons echter het epos zullen brengen waarin het Afrikaans mysterie in al zijn grootheid wordt onthuld, is een ander vraag.

Voor het Afrikaans werk van de schilder Floris Jespers acht ik mij in dit verband verplicht een uitzondering te maken. Bij hem hebben wij inderdaad kunnen vaststellen hoe het contact met Afrika een nieuwe en uitbundig-vruchtbare periode heeft ingeluid, en hoe hij in zijn beste doeken het grootse van de Afrikaanse natuur en de diepte van de Afrikaanse ziel heeft weten te verklanken. (Deze muzikale term is hier op zijn plaats.)

Ik vrees evenwel dat Jespers nog lang een uitzondering zal blijven.

Het belang echter van het zenden van goede kunstenaars naar Kongo kan, met het oog op een gunstige ontwikkeling van het cultureel leven in onze overzeese gewesten moeilijk worden overschat, en het strekt de mensen tot eer die de mogelijkheden hiertoe hebben geschapen.

[p. 62]

Men zal begrijpen dat ik hierbij in de eerste plaats denk aan de vorming der blanke Kongolese jeugd die willens nillens af te rekenen heeft met het feit dat er in onze overzeese centra geen Europese musea en geen Paleizen vor Schone Kunsten te vinden zijn, zelfs geen museum voor Afrikaanse kunst naar de maat van dit te Tervuren. Tengevolge hiervan loopt zij in hoge mate gevaar het slachtoffer te worden van de soms treurige aesthetische vooroordelen van haar omgeving. Door een onmiddellijk contact met vooraanstaande kunstenaars - mens en werk - kan hier veel worden goedgemaakt.

Hetzelfde geldt natuurlijk voor de volwassenen, althans voor zover hun geest en gemoed nog kneedbaar gebleven zijn.

En onze inlandse kunst?

Mag ik er in dit verband op wijzen dat het contact met de blanke totnogtoe in de meeste gevallen nefast in geweest voor de ontwikkeling van de aesthetische smaak en het artistieke scheppingsvermogen der inlanders. Om hiervan overtuigd te worden, volstaat het de meesterwerken der Kongolese plastiek uit de Europese en Amerikaanse musea te vergelijken met de producten der Kongolese beeldsnijders van vandaag. De oorzaak? Er zijn er ongetwijfeld veel. Ik meen evenwel dat de voornaamste dient gezocht in het feit dat de meeste Europeanen met wie de inlanders in contact kwamen de Afrikaanse kunstnormen niet begrepen en er zelfs afwijzend tegenover stonden. Met onze Europese kunstenaars van vandaag - de echte natuurlijk - is het God zij dank anders gesteld. Men concludere zelf.

Het is algemeen bekend dat de grootheid van een cultuur niet alleen gelegen is in haar intrensieke waarde maar tevens in haar uitstralingskracht. Het licht blijve niet verborgen onder de korenmaat maar strale vanop de kandelaar! In de ogen van de echte koloniaal is Afrika veeleer een kandelaar dan een korenmaat...

Na de in jaren gevorderde Floris Jespers zond men ons de jeugdige Luc Peire. Wat een tegenstelling! De oude bleek jong en de jonge oud! Men begrijpe ons niet verkeerd: het geldt hier alleen een kwestie van temperament. Van Victor Hugo heeft men beweerd dat hij op veertienjarige leeftijd een geniale knaap was en het heel zijn leven gebleven is. Van Jespers zou men hetzelfde kunnen getuigen. De last ener eerder tragische levenservaring belet hem niet steeds verder door tijd en ruimte te wandelen als een verliefde knaap die het leven en de wereld ontdekt. Spijts een vaak tot het uiterste doorgedreven technische controle, getuigt zijn Afrikaans werk van een onstuimig lyrisme. In Afrika ontdekt hij een nieuwe wereld, en door het contact met die nieuwe wereld ontdekte hij eerst ten volle zichzelf.

En Peire? Een wonder van afgetrokkene voornaamheid, van stilte en beredeneerd handelen, waarachter men verrast is een Vlaming en een fijnbesnaard kunstenaar te ontdekken. Een door het lot bevoorrechte en een

[p. 63]

wijze, die reeds lauweren draagt om zijn jeugdige slapen, maar er niet in het minst door gestoord wordt in zijn serene rust.

Zijn werken zijn dan ook de trouwe stem huns meesters. Voor zover ik zien en ervaren kon heeft Afrika het rhythme en het karakter zijner scheppingen niet in de geringste mate beïnvloed. Zijn Afrikaanse doeken konden evengoed onder de Noordpool ontstaan zijn als onder de brandende Afrikaanse zon. Zijn werk staat helemaal los van alle ruimtelijke gegevens. De schilder kent slechts de ruimte van zijn doek. Hij benadert de wereld der zuivere plastiek. Dank zij een volgehouden ascese is hij erin geslaagd de laatste anecdotische en sentimentele smetten weg te werken: zijn werk is aetherisch rein.

Bij een oppervlakkige contactname zou men hiertegen kunnen opwerpen dat men in Peire's doeken toch vaak het Afrikaanse motief herkent. Accoord, maar in hoeverre kan hier nog sprake zijn van motief: het thema is ontvleesd, alleen de abstracte vorm blijft.

Het werk van Peire is door en door abstract, al blijft het dan ook in zekere mate figuratief. Peire kan gerust de doeken die hij in Kongo, in Teneriffe en in Europa borstelde (ik heb het alleen over zijn jongste Europese werken) samen in hetzelfde salon ten toon stellen, het onderscheid zal niet opvallen: zij stammen allemaal uit het rijk der zuivere vormen dat ver verheven ligt boven de wereld der onmiddellijk tastbare en zichtbare werkelijkheden.

Met Jespers daarentegen is het anders gesteld: ook hier geen slaafse weergave van een onmiddellijk zichtbare werkelijkheid, verre van daar! Maar spijts alle vervormingen - dank zij deze vervormingen! - de weergave van een diepere werkelijkheid. Jespers schildert geen Afrikaanse landschappen en figuren, maar geeft ons langs de landschappen en figuren om, zijn visie op Afrika ten beste, en deze visie is groots en geweldig.

Jespers, zou men kunnen zeggen, streeft de plastische uitdrukking na van de gegevens die hem door de uiterlijke en zijn eigen innerlijke wereld aan de hand worden gedaan, Peire daarentegen heeft als schilder geen belangstelling noch voor de hem omringende wereld noch voor zijn eigen gevoelswereld: hij streeft het ideaal der zuivere plastiek na en weet het ook in hoge mate te bereiken. Ik zeg in hoge mate, maar - en hier begint mijn critiek indien gij wilt - ik weet werkelijk niet hoe zijn werk er zal uitzien wanneer hij zijn ideaal nog dichter benadert. Ik kan er mij geen concrete voorstelling van maken, en ik vrees dat weinigen dit zullen kunnen doen, want onze voorstellingswereld blijft toch spijts alles afhankelijk van de vormen die wij zintuigelijk waarnemen.

Er bestaan ongetwijfeld wel reine vormen - ik denk b.v. aan de ideeën van Platoon - die buiten het terrein onzer zintuigelijke ervaring liggen, maar welk verband hebben deze vormen nog met onze menselijke conditie? Alleen onstoffelijke wezens, bevrijd van het aardse kunnen ze wellicht vatten en benaderen.

[p. 64]

Streeft herhalve de kunst van Peire geen doel na dat het menselijk kunnen te boven gaat, en zal op haar binnen afzienbare tijd niet fataal de leuze van toepassing zijn: ‘Chassez le naturel, il revient au galop’?

U ziet, mijn critiek treft minder het werk van Peire zelf dan wel de richting in de moderne kunst waaraan hij schatplichtig is. Op de schilder Peire zelf weet ik geen critiek uit te brengen; ik kan hem slechts zijn vaardigheid en zijn plastisch aanvoelen benijden.

Om elk misverstand te vermijden wil ik evenwel aan deze beschouwingen nog iets toevoegen: het is mijns inziens wel duidelijk dat mijn critiek niet de moderne kunst als dusdanig treft, maar alleen haar streven naar zuiverabstracte waarden en dit dan alleen nog omdat ik er diep van overtuigd ben dat er voor die richting slechts twee wegen openstaan:

Primo: een nieuw academisme, ditmaal een abstract academisme, een academisme van zuivere lijnen en kleuren dat eenmaal aanvaard even rampspoedig zou zijn voor de artistieke ontwikkeling als het ‘realistische’ academisme dat nu God zij dank van zijn geusurpeerde troon is neergehaald.

Secundo: het aanvaarden en verheerlijken van het NIET. ‘Le néant seul est pur.’ Ik denk aan de dichter uit de film ‘Orphée’ van Jean Cocteau die de uitgever een verzenbundel komt voorleggen met slechts witte onbeschreven bladen. De titel luidde: ‘Nu’. Naakter kon het inderdaad niet. Wat zullen evenwel de verdedigers der abstracte kunst zeggen wanneer een schilder een wit onaangeraakt doek zou ten toon stellen onder het motto: ‘De reinheid van het Niet’?

Deze schilder zal Peire niet zijn en het zal ook geen Vlaming zijn, wellicht zal het niemand zijn. Ik haal deze gekke hypothese slechts aan om duidelijk te maken waar men mijns inziens fataal moet belanden wanneer men de laatste gevolgtrekkingen haalt uit de door sommige moderne kunstenaars en critici gehuldigde praemissen.

Wat moeten onze jonge schilders dan doen, hoor ik iemand vragen, die het God zij dank vertikken zich te laten leiden door de plompe smakeloosheid van een verburgerlijkte maatschappij?

Wel, heel eenvoudig, werken los van elke theorie, met hun geweten en hun hart als enige leiders.

Van Gogh heeft het ons voorgedaan, en ziet... Toen onlangs in Amerika's hoofdstad de werken van deze missionaris - dat was hij zijn leven lang - tentoongesteld werden heeft men gedurende weken urenlang staan aanschuiven.

Non jam frustra doces, Vincent! Uw licht staat niet langer onder de korenmaat waaronder misdadige handen het uw leven lang verborgen hielden. Ik verwacht hetzelfde van Luc Peire!

E. Roos

[p. t.o. 64]

Het Schaakspel
Luc Peire

[p. t.o. 65]

Smart
Luc Peire