Band. Jaargang 12

[p. t.o. 56]

De Weduwe
Luc Peire

[p. t.o. 57]

De familie Godderis
Luc Peire

[p. 57]

Het Bestaansrecht van de Schilderkunst

Luc Peire is een omstreden figuur. Wij hebben het voordeel - en het genoegen - hem in dit nummer zelf aan het woord te laten. Verder biedt E. Roos, onze medewerker uit Elisabethstad, een bijdrage aan waarin hij een parallel trekt tussen Jespers en Peire. Beter echter dan woorden, spreken de werken. Wij raden eenieder aan de tentoonstelling te bezoeken die Luc Peire, onder auspiciën van Band, te Leopoldstad inricht.

TEN overstaan van de vele verkeerde opvattingen inzake schilderkunst, die vooral heersen sinds zij wegen is opgegaan die haar ogenschijnlijk steeds verder leiden van het doel dat velen traditioneel aan deze kunst menen te moeten stellen, is het noodzakelijk de grondbeginselen na te gaan die haar door alle tijden heen beheersten om aldus de naar men zegt teloor gegane continuïteit tussen de vroegere en de moderne plastiek terug te vinden en het bestaansrecht van de nieuwere, niet tegen maar naast en in harmonie met de oudere schilderkunst te verdedigen. Deze principes zijn inderdaad, van de eerste rotstekeningen tot het hedendaags streven op kunstgebied, onveranderd gebleven. Zij worden naar voor gehaald in de hiernavolgende beschouwingen die zullen handelen over de vraag wat van de schilderkunst moet verwacht worden, met welke elementen zij moet beoordeeld worden, welke haar plaats en doel is om uiteindelijk haar essentie te bepalen en haar bestaan te rechtvaardigen.

De vraag, wat de bestemming is der schilderkunst, m.a.w. wat van haar moet verwacht worden, is wel de minst omstredene. Men zal grif toegeven dat een schilderij nog iets anders is dan een muurversiering, dat haar decoratieve waarde gevolg is en geen doel. Een bibliotheek is niet eerst een wandvulling, maar vindt haar bestaansrecht in het geestelijk genot dat haar inhoud vertegenwoordigt. Als decoratief element kan zij even goed door een ander meubel vervangen worden, evenzeer als een geciseleerde schotel of een kunstige muurlamp de plaats kan innemen van een schilderstuk wiens taak het enkel zijn zou een hoek door zijn ruimtelijke aanwezigheid te vullen.

Een schilderij vertegenwoordigt evenmin een waardebezit enkel om zijn zeldzaamheid, zoals een postzegel waarvan een tweede exemplaar onvindbaar zou zijn.

Het schilderij verkrijgt integendeel slechts levensrecht om zijn eigen intrinsieke waarde, door zijn eigen zuivere schilderkunstige betekenis, door het geestelijk genot dat zijn inhoud moet verschaffen aan de beschouwer, afgezien van zijn zeldzaamheid, van zijn decoratieve waarde of gelijk welke materiële bekommernis.

[p. 58]

Het schilderij heeft zijn eigen inhoud, zijn individueel leven, onafhankelijk van al hetgeen het omringt. Het picturale is een einddoel op zichzelf en geen middel of bijkomstigheid.

Veel hoger rijst op onze dagen het twistgesprek daar waar het gaat over het beoordelen van deze picturale waarde. Kenschetsend is wel het feit dat, van alle kunsten de minst gekende, de schilderkunst toch de meest veroordeelde en verworpene is van deze tijd. En deze miskenning gaat eerst en vooral uit van hen die, onwennig staand tegenover de bestemming van deze kunst, haar beoordelen naar normen die zij in hun onbegrip verkeerdelijk hebben aangelegd bij het beschouwen van kunstwerken van enkele eeuwen terug. Deze verkeerde interpretatie, en niet het huidige uitzicht van de moderne plastiek, ligt aan de grond van de zogenaamde discontinuïteit tussen oudere en nieuwere kunst.

Het naar waarde schatten van een schilderij kan zijn oorsprong vinden in verschillende elementen, die al dan niet met schilderkunst iets gemeens hebben. Deze elementen zullen hierna verder onderzocht worden.

Genieten van schilderkunst is een mogelijkheid die ieder nu eenmaal in zich draagt... of niet draagt. Beschikt men niet over de nodige innerlijke gesteldheid dan kan deze ook niet door een van buiten uit komende voorlichting bijgebracht worden. Voordrachten, lezen van wetenschappelijke werken over plastische kunst, bezoeken aan musea en tentoonstellingen kunnen wel een klaarder beeld geven over de geestesstromingen in de kunst sedert haar bestaan. Zij kunnen leren wegwijs worden in het complex der picturale evolutie, in haar historische ontwikkeling. Maar dit is kunstgeschiedenis, dit is wetenschap... en wetenschap is geen genieten van schilderkunst; en genieten, daar komt het in eerste instantie op aan.

Vele personen maken de opwerping dat ze niet begrijpen, wanneer zij voor een uiting staan hetzij van hedendaagse, hetzij van oudere plastiek. Hieruit dient afgeleid dat deze personen begrijpen vóór genieten stellen. Het begrijpen behoort tot de wetenschap, tot de classificatie. De wil tot begrijpen verdringt de innerlijke gesteldheid tot genieten. Het zuivere, het enkelvoudige en eenvoudige genot wordt op de achtergrond geschoven door een wetenschappelijke operatie die vreemd is aan het wezen van de schilderkunst.

De voorstellingen op vele Chinese en Japanse prenten is voor ons. Europeanen zo dikwijls ontbloot van alle betekenis. De Thibetaanse sculptuur, de Asiatische draken en monsters, de dansers met veertien armen en veertien benen, de Egyptische mysteries, dit alles is vreemd voor een westers verstand. Maar al deze uit vroeger eeuwen nagelaten kunst ontroert ons nu nog en wel zonder één woord uitleg. Niemand zal beweren het hart der inboorlingen van Afrika tot in zijn diepste diepten te hebben gepeild en nochtans wordt de Afrikaanse kunst genoten, zelfs door hen die nooit een voet in dit werelddeel zetten, die nooit geweten hebben wat negerbeelden en negermaskers voorstelden, en dit alleen om haar plastische schoonheid.

Het genot leeft op zichzelf en zonder uitleg. Wie heeft er in zijn leven nooit ogenblikken gekend waarvan hij ten volle genoten heeft zonder juist het waarom te weten, zonder te begrijpen, ogenblikken die zich later nooit

[p. 59]

meer hebben voorgedaan ondanks het samentreffen van dezelfde omstandigheden in dezelfde plaats?

Nu is het wel een feit dat een letterkundig werk gemakkelijker aan te schaffen is en de muziek langs de radio gemakkelijker te beluisteren. Literatuur en muziek komen tot ons, wijzelf moeten gaan tot de schilderkunst. Dit vraagt een zekere inspanning, want het is nodig dat het contact met de schilderkunst, om vruchtbaar te zijn, ook bestendig weze. Om een schilderij naar waarde te schatten en er een intens genot aan te hebben, is een herhaald contact, een herhaald op ons laten inwerken van zijn schoonheid onontbeerlijk. Door herhaald contact leert men de mens beter kennen en desgevallend waarderen. Van een mens verlangt men dat hij een mens weze, geen dier of voorwerp. Laten wij aan een schilderij de mogelijkheid schilderkunst te wezen en niets dan schilderkunst, bron van zuiver en onvermengd genot.

Hier rijst de vraag wat schilderkunst is en wat haar bestaan als dusdanig rechtvaardigt.

Schilderkunst wordt door de filozofie bepaald als: een middel om zich te uiten, op een twee-dimensionale afsluiting van de ruimte, bij middel van vorm en kleur.

Kunst is dus eerst en vooral geen wetenschap, geen vaardigheid, geen goochelarij: het is gewoon de ingeboren drang van de mens om zich te uiten, zijn innerlijk gevoelsleven bloot te leggen, zijn smart, zijn blijheid, zijn woede aan de buitenwereld kenbaar te maken.

Het is niet de drang om de wereld rond zich aan anderen mede te delen, die de kunstenaar tot zingen, dansen of beeldhouwen brengt: zijn medemensen zien die dingen zo goed als hij. Maar wel datgene dat binnen in hemzelf omgaat en dat anderen niet als een tastbaar iets kunnen aanschouwen, dat abstract voor hen is. Het is deze drang tot het uiten van afschuw of liefde, van schrik of verering die de mens tot het voortbrengen noopt van wat wij in de ware zin van het woord kunst kunnen noemen en waarin sensibiliteit, kracht en verstand een grote rol spelen.

De middelen die daarbij de schilder ten dienste staan zijn de tweedimensionale afsluiting van de ruimte, de vorm en de kleur.

De term ‘vorm’ dient hier genomen te worden in zijn meest algemene betekenis. Niet alleen een huis, een boom, een oor, een kubus, dienen beschouwd als vormen, maar ook gelijk welk vlak dat door de kunstenaar op het doek wordt aangebracht, stemme het dan al of niet overeen met een in de werkelijkheid bestaand voorwerp. De citroenen van Picasso zijn soms driehoekig maar acider dan de echte; zij zijn een plastische realiteit geworden.

Van deze, zijn eigen vormen, bedient zich de kunstenaar om ons op het doek iets te geven van zichzelf, een uiting van zijn leven en denken, van zijn innerlijk wezen. Het schilderij draagt wat hij alleen ons schenken kan, onafhankelijk van en buiten alles wat wij zelf zien en gewaarworden en verovert daardoor meteen het recht op een eigen bestaan. De betekenis van het schilderij zal dus afhangen van de betekenis van zijn maker. ‘La peinture est la vérité du peintre’ zegt Malraux.

Deze stelling nu wordt over het hoofd gezien door de velen die aan het schilderij het recht ontzeggen de weergave van de sensibiliteit van de kun-

[p. 60]

stenaar en dus zuivere plastiek te zijn, en het kunstwerk beoordelen naat andere gegevens.

Een dezer aan de zuivere plastiek vreemde elementen is de bekommernis om de naturalistische weergave van het onderwerp, om de getrouwe nabootsing van de werkelijkheid. Het schilderij wordt dan beoordeeld uitsluitend naar zijn onderwerp, zoals bvb. het stilleven met rozen, waarvan genoten wordt enkel omdat de beschouwer van die bloemen houdt. Nu zal de roos zelf, als roos, het steeds in schoonheid halen op de meest volmaakte afbeelding ervan. Zij is schoon op zichzelf, zij is een werkelijkheid. Maar ook de schilderij dient een werkelijkheid te zijn, geen fluwelige, lichtende rozen. Zijn schilderij zelf wordt lichtend, wordt fluwelig, wordt levend, wordt zuiver plastische weergave van louter harmonisch verwerkte lijnen, vormen en kleuren. Moest de eis tot realisme in de schilderkunst op vaste gronden berusten dan werd het bestaan zelf der kunst door het ontstaan der kleurenfotographie wel deerlijk in het gedrang gebracht. Deze laatste heeft echter wel degelijk het bewijs geleverd van de ongegrondheid van deze eis, en van de primauteit van de ziel van de kunstenaar in elk kunstwerk.

En de gelijkenis dan der portretten, zou men kunnen opwerpen. Men mag niet uit het oog verliezen dat naast de thans beroemde werken, er in de loop der tijden, inzonderheid in de 17de eeuw, ontelbare andere portretten geschilderd werden. Het reuzenaandeel daarvan is echter inmiddels naar zolders en kelders verhuisd. Portretten van koningen en keizers zijn beland in militaire of folkloristische musea en dit enkel om hun historische betekenis. Daarentegen staan thans in hoog aanzien de portretten van onbekenden waarin alleen de schilderkundige waarde, de zuiver plastische kwaliteiten van betekenis zijn, afgezien van hun gelijkenis met de geportretteerde. Men hoeft slechts het tragisch einde van Rembrandt's leven aan te halen om er op te wijzen hoe enthousiast(?) zijn tijdgenoten waren over de natuurlijke gelijkenis. Het zou wel wonder zijn moesten de mensen van de 16de eeuw allen zo gezond, dynamisch en sterk geweest zijn als Rubens ze voorstelde, terwijl anderzijds de medeburgers van El Greco er allen zonder uitzondering lang, bleek en mager zouden uitgezien hebben. Neen, de wereld van Rubens, die van El Greco, die van alle kunstenaars, is deze die zij zelf bevolken naar hun stijl en hun formaat. Hun betekenis ligt in de doeken zelf en niet in wat zij voorstellen. De portretten van de Hertogin van Alba en van dokter Gachet zijn voor ons geworden: Goya en Van Gogh. Het is de schilder die spreekt in zijn doeken, en niet de of het voorgestelde.

Degenen die deze doeken anders interpreteren, t.t.z. naar hun natuurgetrouwheid, vergissen zich en zijn de oorzaak van het verwijt dat de moderne schilderkunst treft: deze van het afwijken van de vroeger als goed erkende wegen.

Alleen de schilderkunstige kwaliteiten van een doek zijn van tel. Het zijn alleen deze die een schilderij doen leven en zijn bestaansrecht verzekeren, want ‘de kunst begint daar waar de nabootsing eindigt’ (Oscar Wilde).

Luc Peire

(Uittreksel uit een lezing gehouden in Belgisch Kongo)