Band. Jaargang 11

[p. 34]

De experimentele Poëzie in Vlaanderen en Nederland

HET lijkt wel een periodiek verschijnsel in de ontwikkeling van de poëzie, dat de dichters er als het ware onweerstaanbaar toe gedreven worden de vastgestelde normen en de traditionele vormen te doorbreken telkens wanneer in de poëtische schepping een zekere moeheid intreedt, of wat erger is, wanneer het keurslijf van de metriek de dichter zo beknellend wordt dat het alle mogelijkheden afsnijdt voor de hernieuwing van de poëzie. Vaak valt dit breken met de traditie samen met een gewijzigde levenshouding en met een hernieuwd inzicht in de litteratuur. Dat ook de tweede wereldoorlog diepe sporen heeft nagelaten in de geesten van hen die tijdens de oorlogsjaren hun geestelijke vorming gekregen hebben kan niet ontkend worden. Het nihilisme, waaruit na de eerste wereldoorlog het dadaisme geboren werd, heeft ook na de tweede wereldoorlog de geesten verward en misleid. De terugslag hiervan vinden wij in sommige tendenzen die thans voornamelijk in de poëzie op de voorgrond treden. Er bestaat bij sommige jongeren een drang om af te rekenen met het verleden, dezelfde drang die dadaisten beheerste toen zij ‘als een wilde wind het linnen der wolken wensten te verscheuren, om het groot spektakel voor te bereiden van de ondergang’. Dat sommige jongeren zich resoluut afwenden ‘van iedere kleinburgerlijke ideeënsfeer en van elk zogenaamd neo-classicisme’ resulteert ongetwijfeld ook thans uit een volkomen gewijzigd levensinzicht.

Het is duidelijk dat deze jongeren ‘anders’ denken en voelen dan hun onmiddellijke voorgangers en dat zij, in hun drang naar hernieuwing, opnieuw aansluiting zoeken bij de expressionnistische en surrealistische bewegingen, die sedert de eerste wereldoorlog hun invloed hebben laten gelden. Zij wensen zich los te maken van de sleur die sedert een tiental jaren de poëtische inspiratie verlamt. Al is de hardnekkige vernieuwingswoede die wij in Nederland bij Simon Vinkenoog, Koos Schuur, Paul Rodenko, Lucebert, en in Vlaanderen bij Hugo Claus, Marcel Wauters, Remi van de Kerckhove, Albert Bontridder, Eric van Ruysbeek e.a. aantreffen, niet altijd een teken van zuivere scheppingsdrift, ontegensprekelijk wijst deze hernieuwingsdrang er op dat deze jongeren wensen af te rekenen met het hol en meestal eentonig gedreun dat de poëzie van de laatste jaren kenmerkt.

Sterker nog dan in Vlaanderen, waar sedert een drietal jaren in de avant-garde tijdschriften ‘Tijd en Mens’ en ‘De Meridiaan’ een radikale

[p. 35]

hernieuwing van de poëzie wordt nagestreefd, komt deze hernieuwingsdrang tot uitdrukking in de kleine dichtbundels van een twintigtal jonge Noord-Nederlandse dichters die met een fanatieke destructiedrift alles verwerpen wat tot de traditie behoort. Voor de eerste maal treden deze dichters, hoewel zij geen aaneengesloten groep vormen, collectief op in de bloemlezing ‘Atonaal’ die samengesteld werd door Simon Vinkenoog, die tevens de animator was van het onregelmatig verschijnende tijdschrift ‘Blurb’ dat onder de vooruitstrevende jongeren enige ophef heeft gemaakt. In ‘Atonaal’ heeft Simon Vinkenoog werk gebundeld van een generatie die, naar zijn eigen woorden, in en na de oorlogsjaren is opgegroeid en volwassen geworden, en die poëzie heeft voortgebracht die een radikale breuk inhoudt met wat tot dusverre in het Nederlandse taalgebied als poëzie wordt beschouwd. Vinkenoog geeft echter toe dat deze nieuwe poëzie waarschijnlijk niet voor uitleg vatbaar is, dat de dichter dichter is en geen slaaf van de vorm meer, en dat zijn poëzie een experimenteren is met gedachten en gevoelens, en sterk afsteekt tegen de provincialiteit van onze poëzie van vóór 1940. Hun experimenten lijken echter veelal een voortzetting te zijn van de zonderlingheden die door de surrealisten werden voortgebracht. Hun poëzie is meestal tegendraads en antimelodisch, zij verafschuwt de prosodische vorm en de traditie. Het rijm, de hoofdletters en de punctuatie lijken slechts nutteloze ballast en worden dan ook maar liefst terzijde gelaten. Engelse, Duitse, Franse en Russische woorden en versregels moeten blijkbaar aan het gedicht een universeel karakter verlenen. Dit streven naar universaliteit wordt trouwens duidelijk wanneer men weet dat deze dichters zich in hun ‘poëtisch verslag’ nauw wensen aan te sluiten bij de ontwikkeling elders, en bij de levenshouding die als waarlijk internationaal gekenschetst kan worden, om aldus een voor Holland minder regionale letterkunde te scheppen. Al is deze poëzie ongetwijfeld een protest tegen de mechanisering van het leven, tegen de sleur in de artistieke scheppingen en tegen het gemis aan verbeeldingskracht, de experimenten van Rodenko, Vinkenoog, Lucebert, Claus, De Bontridder, e.a. blijven voorlopig in de eerste plaats een experimenteren met de taal en met de verbeelding. Met nieuwe combinaties van woorden en woordvormingen trachten zij de verbeelding te prikkelen om, waarschijnlijk spontaan en onbewust, een nieuwe wereld op te roepen, die volkomen losstaat van wat wij gewoon zijn de realiteit te noemen, en om aldus een nieuwe, zuiver-poëtische realiteit te scheppen. In deze experimentele poëzie zijn zowel de betekenis van de woorden als de sonore waarde er van meestal het tegendeel van wat wij logisch, harmonisch en muzikaal noemen. Het melodisch rhythme maakt hier plaats voor een dissonante, abrupte, hortende, krampachtige en atonale woordbeweging en zijn vornaamste verrassing ligt in de sterke en ongewone contrasten die uit de onthutsende beeld- en klankrelaties ontstaan. Want naast haar anti-melodische kadans, kenmerkt deze poëzie zich door haar nieuw beeldend vermogen waarmee zij, als uit het niet (of uit het onbekende) een nieuwe wereld opbouwt, nieuwe beeldconstructies schept en nieuwe gevoelens oproept uit een spontaan en onbewust poëtisch aanvoelen van het leven en de

[p. 36]

natuur. Men kan van de experimentele poëzie niet verwachten dat zij reeds nu definitieve resultaten zou bereikt hebben; daarvoor heeft zij nog te sterk het karakter van het protest, daarvoor is zij nog te zeer op afbraak in plaats van op opbouw gericht, daarvoor is zij nog te zeer op uiterlijke vormvernieuwing berekend en mist zij nog al te zeer de nodige bezinning om zich spontaan en zuiver-scheppend te betuigen. Niet helemaal ten onrechte hebben sommige critici dan ook hun wantrouwen uitgesproken ten opzichte van de experimentele poëzie. Al is het duidelijk dat de dichters zelf daartoe in de eerste plaats aanleiding hebben gegeven, met wantrouwen alleen echter dringt men niet door tot de bedoelingen van een generatie, die ongetwijfeld niets dan weerzin koestert voor het verleden en wier protest uit een oprechte afkeer geboren werd. Wie de gelegenheid heeft gehad met deze jongeren in contact te treden, twijfelt niet meer aan de fanatieke oprechtheid van hun geloof in de nieuwe poëzie, al moet dadelijk hieraan toegevoegd worden dat men met destructiedrift en woede nog geen vernieuwing in het leven roept en dat met oprechtheid alleen zelden goede gedichten geschreven worden.

Het ligt niet in onze bedoeling het experiment als dusdanig te onderschatten, of het meer of minder kansen te gunnen dan het traditioneel gedicht, waarvoor de experimentatoren, wellicht niet helemaal ten onrechte, een verwoede afkeer koesteren. Evenmin willen wij ons aan voorspellingen wagen: het is meermaals gebleken dat de poëzie in een gans andere richting evolueert dan door de critici vooropgesteld of voorzien werd. Slechts de resultaten kunnen ons er van overtuigen of deze dichters het al dan niet bij het goede eind hadden. En deze resultaten zijn voorlopig meestal nog slechts talentvolle probeersels, die ons af en toe verbluffen en verrassen, maar die ons, afgezien van de mogelijkheden die zij ongetwijfeld laten vermoeden, zelden volledig kunnen bevredigen. Maar dit betekent nog niet dat wij met wantrouwen tegenover deze poëzie moeten staan. Integendeel. De jongeren staan nog aan de aanvang van hun taak en wellicht zullen zij morgen verwerpen wat zij vandaag aanbeden hebben. Maar al kan er voorlopig niet voorzien worden wat uit dit alles groeien zal, toch blijkt het mij een waarborg voor de experimentele poëzie, dat sommigen dezer dichters in hun blijkbaar nog onsamenhangende producten er af en toe in slagen een werkelijk nieuwe wereld op te roepen, met nieuwe beeldvormingen en woordconstructies en met een rhythmische gespannenheid die nog veelal aan de buitensporigheden van het expressionisme en het surrealisme herinnert, maar die niettemin een totaal nieuwe inspiratie verraadt, waarvoor zelfs de meest verstarde traditionalist eerbied zal moeten koesteren.

P.-G. Buckinx