Band. Jaargang 11

[p. 368]

In het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen.
Caravaggio en de Nederlanden
17^e eeuwse aspekten der schilderkunst.

NADAT het stadsbestuur van Antwerpen gedurende een tweetal maanden de grote tentoonstelling ‘De Arbeid in de Kunst’ in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten open gesteld heeft, werd op Zaterdag 9 Augustus 11. de tweede kunstmanifestatie uit de reeks van dit jaar op plechtige wijze geopend. In samenwerking met het stadsbestuur van Utrecht, werd de tentoonstelling ‘Caravaggio en de Nederlanden’ na gehouden te zijn geweest in de Hollandse universiteitsstad, ook voor de Scheldestad gereserveerd. Hiermede wordt dus beklemtoond dat het gemeentebestuur van Antwerpen voldoende initiatief aan de dag legt om de leemte van belangrijke kunstgebeurtenissen die zich deed gevoelen, met alle middelen te willen overbruggen. Met het bewijs van de omvangrijkheid van haar opzet te leveren door voor dit jaar drie tentoonstellingen te brengen, ziet het er meteen ook minder somber uit voor de toekomst van de metropool der kunsten, titel waarmede Antwerpen zich eertijds met trots wist te tooien.

Na ‘Caravaggio en de Nederlanden’, tentoonstelling die geopend bleef tot 28 September e.k., zal de derde expositie gewijd zijn aan ‘De Madonna in de Kunst der Nederlanden’.

Tijdens de plechtige opening werd een grote belangstelling getoond door vele vooraanstaande personaliteiten, o.m. bemerkten wij de hh. C. Huysmans, Minister van State, Gouverneur R. De Clerck, markies Diana, Italiaans gezant te Brussel, de hh. Middelburg en Schoo, consul-generaal en consul der Nederlanden te Antwerpen, de h.J. Kuypers, Secretaris-Generaal bij het Ministerie van Openbaar Onderwijs, de hh. H. Ploeg en C.-P. De Groot, wethouders van Utrecht, L. Somers, C. Lebon, W. Eckeleers, F. Tijsman, schepenen te Antwerpen, Prof. L. Van Puyvelde, Prof. Dr. W. Van Beselaere, Hoofdconservator.

De h.L. Somers, schepen voor Schone Kunsten, sprak de inleiding uit, waarin hij met nadruk bevestigde dat de geestdrift waarmede de gemeentebesturen van Utrecht en Antwerpen deze belangrijke gebeurtenis wensten te verwezenlijken, door het openstellen van de tentoonstelling zelf wel bewees dat de inspanningen terdege verrechtvaardigd werden door de resultaten.

Spreker wees op de waardevolle hulp die door kunsthistorici en openbare instellingen werd verleend en hij dankte al diegenen die hadden meegewerkt om deze tentoonstellingen te doen welgelukken.

[p. 369]

Als waarnemend burgemeester, gaf de h.W. Eeckelers uitdrukking van zijn grote bewondering voor de culturele samenwerking tussen Nederland en België, terwijl hij tevens de hoop uitdrukte dat niet alleen de Antwerpenaar maar ook de talrijke bezoekers van de Scheldestad hun schreden zouden richten naar het gebouw waar zulke machtige bewijzen van artistieke adel thans zijn samengebracht in één innig verband.

Het Caravaggisme, bij uitstek een kunsthistorische navorsing der laatste dertig jaren, wordt met deze tentoonstelling, wat betreft de invloeden van deze Italiaanse meester op de schilders der Nederlanden uitgeoefend voor het grote publiek duidelijk gemaakt.

Utrecht voor Nederland en Gent voor ons land zijn de centra waar de betekenis van Caravaggio in onze XX^e eeuw het hoofddoel vormen van een doorgedreven onderzoek.

In 1951 werd te Milaan de ‘Mostra del Caravaggio’ gehouden en als een uitloper van deze vernieuwde aandacht voor de kunstenaar die op de drempel der 17^e eeuw door zijn verjongde belangstelling voor de realiteit, zulk een rijk aangeboorde ader van verfrissing aantoonde, heeft de verzameling te Antwerpen een stellige betekenis.

Intussen heeft het belang te weten dat voor de eerste maal een reeks van zes werken van Caravaggio binnen de grenzen van ons land te zien is, terwijl de competente medewerkers alle inspanningen hebben gedaan om voor Noord en Zuid de bijzonderste elementen van het caravaggisme te demonstreren. Wellicht is de poging beter geslaagd voor de Hollandse deelname, alwaar de invloed van de Italiaanse meester zich bijna uitsluitend appeleerde bij de schilders der Utrechtse school, o.m. bij Dirck van Baburen (1590-1624), A. Bloemaert (1564-1641), Bronchorst (1603-1661), J. Van Bijlen (1603-1671), G. Van Honthorst (1590-1656), H. Terbrugghen (1588-1629) en Wittewael (1566-1638), aangezien deze kunstenaars eerder een bescheiden rol hebben gespeeld in de grote eeuw van de Hollandse schilderkunst, hoewel het clair-obscuur bij een Rembrandt en een Frans Hals en ook de aanvangsperiode van J. Vermeer, in bepaalde omstandigheden tot een caravaggeske oorsprong, wat op de tentoonstelling ook wordt aangetoond door de gekozen werken van deze schilders, terug te brengen zijn. Het lag dus voor de hand dat de werken van eerstgenoemden, die slechts sporadisch voor de grote rondreizende manifestaties worden opgespoord, voor deze mooie gebeurtenis met alle bereidwilligheid werden afgestaan, waardoor de Hollandse bijdrage ook een zuiverder reliëf verkreeg.

In Vlaanderen deed zich echter een ander verschijnsel voor. Ten onzent waren het de grote en belangrijke figuren die meestal in hun ontwikkelingsproces, het caravaggisme zouden verwerken. P.P. Rubens, nagenoeg een generatiegenoot van de Italiaan zou de omwenteling van deze laatste op zijn beurt overhevelen, maar niettemin dank zij die overheersende persoonlijkheid eigen aan de prins der Vlaamse schilders, tot de grootmeester der Barok uitgroeien. Het frisse en revolutionnaire réalisme van Caravaggio deed na het decadente van onze XVI^e eeuw, voor onze streken een nieuwe vlam opslaan.

[p. 370]

De afstraling van de invloed van de Italiaan wordt evenwel aangetoond in de werken der kunstenaars als A. Mijtens (1557-1601), Abr. Janssens (1575-1632), P.-P. Rubens (1577-1640), Ger. Zegers (1591-1651), Theod. Rombouts (1597-1637), G. De Craeyer (1584-1669), J. Van Oosten (1601-1671), J. Janssens (1590-± 1650), A. De Coster (1586-1642) en J. Jordaens (1593-1678).

Wanneer men al deze kunstenaars, waarbij er nog anderen kunnen vermeld worden, vermeld ziet, dan dringt zich de persoonlijkheid van Caravaggio, zoals deze door het nieuwe koloriet en zijn opnemen van de realistische elementen, nog sterker op het voorplan.

Prof. Dr. J.-G. van Gelder, Hoogleraar te Utrecht, verklaart in zijn inleiding geschreven voor de mooi verzorgde catalogus van deze tentoonstelling: ‘De bewondering voor de kunst van Caravaggio hangt samen met de hernieuwde belangstelling in het algemeen voor de Italiaanse kunst uit de eerste helft der XVII^e eeuw. Het pathos, het realisme, de ongewone kleuren lichteffecten, de expressieve kracht en de dynamische gevoelsstroom, zijn elementen die men thans beter kan waarderen, daar de hedendaagse maatschappij ondanks alle naar abstracte neigende zakelijkheid en technisch vernuft, beklemmende uniformiteit en ongeëvenaarde experimenten, toch ergens nog een emotionele weerklank zoekt en figuren eert die met sociale en ethische strekkingen in conflict geraakten en die hun felle persoonlijkheid daar tegenover stelden met het hartstochtelijke geloof in hun eigen innerlijke overtuiging, welke als een onuitblusbare kracht hun werk aanvuurt en bezielt.’

Het is deze persoonlijkheid van zijn stijl waardoor de tijdgenoten en deze die er later nog met in aanraking kwamen, hen ook zou beïnvloeden door de vernieuwende kracht. Niet alleen de uitwendige middelen van koloriet en voorstelling, maar ook de innerlijke spankracht van het gevoel zouden beslissend werken op de navolgers en jongeren.

Stellig hebben de schilders van Noord en Zuid verschillend gereageerd op het caravaggeske element. Holland met zijn liefde voor het burgerlijke interieur en Vlaanderen met zijn hang naar een lyrisch openplooien, bleken - het resultaat is op deze tentoonstelling ook duidelijk merkbaar - een gevarieerd klankbord te vormen voor het caravaggisme.

Caravaggio zelf bleef echter getrouw aan de strenge anatomische wetten die de Italiaanse kunst steeds heeft gevolgd, terwijl zijn invloed verder op het persoonlijke temperament van de navolger aangewezen was.

Hendrick Terbrugghen en Tyman Van Galen, die omstreeks 1614 van Rome via Milaan naar Utrecht weerkeerden, hebben wellicht het sterkst het caravaggeske-licht waarvan de bron steeds onzichtbaar blijft, in hun doeken aangewend.

De inrichters hebben de gehele scala van het caravaggisme in de Lage Landen met deze tentoonstelling duidelijk willen aantonen. Niet alleen de kunsthistorische waarde van ‘Caravaggio en de Nederlanden’ dient geprezen te worden, want buiten het eigenlijke opzet om, blijkt deze expositie van een gehalte waardoor zij een belangrijke gebeurtenis betekent in het kunstleven van ons land.

Remi De Cnodder.