Band. Jaargang 11

[p. 286]

Willem Elsschot bij zijn zeventigste verjaardag

OP 11 Mei had te Antwerpen de huldiging plaats van Willem Elsschot, alias Alfons de Ridder. De plechtigheid was ingericht naar aanleiding van de zeventigste verjaardag van deze bekende Vlaamse letterkundige. Dit was echter niet de enige aanleiding om Willem Elsschot in de bloempjes te zetten. Er was nog een andere reden om hem te vieren, namelijk de toekenning van de Constantijn Huyghens-prijs der Jan Campert-stichting door de Vereniging der Vlaamse Letterkundigen in samenwerking met de Vlaamse Pen-club. Deze Willem Elsschot-hulde die gedeeltelijk door het N.I.R. werd uitgezonden en die werd opgeluisterd door de aanwezigheid van tal van vooraanstaanden is voor ‘Band’ een welkome gelegenheid om de betekenis van deze schrijver, die onder onze beste mag gerekend worden, te onderlijnen.

Men heeft Willem Elsschot genoemd: de literator, die geen literator is, want Elsschot schrijft boeken zonder aan letterkunde te doen. Dit wil zeggen dat hij schrijft uit liefhebberij, zoals iemand die schildert, foto's maakt, aan een radio knutselt of postzegels verzamelt. Het plezier zit in het schrijven zelf; de rest is bijzaak. Zo komt het dat Elsschot tot geen enkele literaire kring behoort en zelfs niet tot de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taalen Letterkunde ondanks al zijn hoge verdiensten, zijn onmiskenbaar talent en het weergaloos succes zijner boeken. Dit ontlokte aan de stichter Raymond Herreman, die wél tot deze achtbare Academie behoort de uitroep: ‘Gij zijt geen lid van de Academie. Dés te erger voor sommigen die er wél van zijn..., en, het is waar dat Ons Heer zijn getal moet hebben’.

Het schrijven is in het leven van Willem Elsschot eerder iets toevallig. Door zijn studies aan het Hoger Handelsinstituut werd hij er zeker niet op voorbereid. Zijn loopbaan in het publiciteitsberoep is ook al geen midden waar literaire gaven gecultiveerd worden. En toch is Elsschot ondanks zich zelf zou ik bijna zeggen, een zeer groot letterkundige geworden die in ‘KAAS’ en ‘TSJIP’ onvergetelijke types geschapen heeft. Het zijn overigens deze werken die voor goed de aandacht op hem hebben getrokken. Het is door zijn persoonlijke waarde dat Elsschot een benijdenswaardige plaats heeft verworven in de Nederlandse letteren, zonder dat hij ook maar de minste inspanning deed om deze faam te verwerven.

Elsschot is in zijn werken een moralist. Doch hij is geen zedepreker naar het oude beproefde model. Zijn wapen is het cynisme. Zijn sarcasme is een wapen maar het is tevens een masker dat veel gevoel en medeleven verbergt. Op die wijze heeft Elsschot zich een geheel eigen toon geschapen.

[p. 287]

Uiterlijk is Elsschot de koele, onbewogen en onbarmhartige waarnemer die met vlijmscherpe pen personen en toestanden schildert. Hij doet het zonder enige opsmuk, kort en zakelijk. Met één woord weet hij gans de situatie te schetsen. Nooit laat hij zich over iets uit in een of andere zin. Hij fotografeert. Hij is de fotograaf die op de stadsboulevard onverwacht de voorbijgangers in zijn kastje vangt. Hij komt onbeschaamd uw huis binnen en fotografeert zijn personen wanneer ze zich daar het minst aan verwachten. Hij is bovendien de heelmeester die Röntgenfoto's neemt. Onmeedogend zet hij alles in zijn waar daglicht. Edele gevoelens worden ontleed tot lafheid en egoïsme. Vooral het kleinburger-wereldje is het voorwerp van zijn spotzucht. Ziehier hoe August Vermeylen de betekenis van Willem Elsschot weergeeft in zijn ‘Van Gezelle tot op heden’: ‘Zijn schijnbare onbewogenheid gaat tot het cynisme toe, uit haat tegen dat onbarmhartig leven dat de meesten gevangen houdt. In elk geval staat hij altijd vol wantrouwen tegen over het leven. Hij gelooft niet veel aan het edele in de mens, aan de oprechtheid van zijn drijfveren, - wat voor edel versleten wordt bevat steeds wat schijn. Hij ontsluiert. Zijn leedvermaak spaart zelfs hem zelf niet. Hij ontvouwt voor ons de triestheid van het alledaags gebeuren in een huichelachtig, potsierlijk kleinburgerswereldje en daaruit laat hij een bittere, koddige en soms gruwelijke humor spreken, die een nasmaak van bijtend vuur heeft. Zijn mening dat de mens in deze maatschappij de leugen als ingeboren is, dat het bedrog ‘natuurlijk’ doel van hem gaat uitmaken, staat hem toe, de ergste zaken op een onverstoord gemoedelijke manier voor te stellen. Maar daarachter speuren we zijn mismoedigen grijnslach. Er ligt een leed in zijn verbeten stugheid, zijn wrangen weemoed. Het gevoel is er niet afwezig, maar blijft doorgaans onuitgesproken onder de vorm van een doodbedaarde waarneming aangeduid’.

Het eerste boek van Elsschot verscheen in 1919 onder de titel ‘Villa des Roses’, naar de naam van een klein Parijs pensioen. De schrijver heeft namelijk voor zijn vak lange tijd te Parijs gewoond. Nadien woonde hij te Schiedam in Nederland en te Brussel. Op het ogenblik verblijft hij te Antwerpen. ‘Villa des Roses’ is een eenvoudig verhaal, pikant verteld, gekruid door zijn koele humor en vooral merkwaardig door de schilderachtige typeringen. Volgens Vermeylen is het zijn gaafste werk gebleven. In 1924 volgde ‘Lijmen’, de geschiedenis van een gewetenloze publiciteitsmakelaar die een publiciteitsblaadje uitgeeft dat geen enkele abonné telt doch dat niettemin een goudmijn is voor de uitgever, die er telkens een paar duizenden exemplaren weet aan te ‘lijmen’ aan zijn kliënten, de niets vermoedende slachtoffers. Het vervolg van deze tragi-komische geschiedenis vindt men in ‘Het Been’, waar eveneens het sarcasme hoogtij viert. In 1933 verschijnt ‘Kaas’ waarin Elsschot de volle maat geeft van zijn kunnen. Met een meesterlijke humor schetst Elsschot hier het banaal burgerlijk zakenleventje. Het is de onvergetelijke geschiedenis van Laermans, bediende van de ‘General Marine and Shipbuilding Company’ die door bemiddeling van een kennis een agentschap heeft losgekregen van een Nederlandse kaasfirma.

[p. 288]

Met ‘Tsjip en de Leeuwentemmer’ komen we met Willem Elsschot in een ander genre terecht. Het is een soort familiedagboek waaraan autobiografische gegevens niet vreemd zijn. Het is de geschiedenis van zijn kleinzoon die een Belgische moeder en een Poolse vader heeft. Dergelijke internationale verhoudingen in de familie brengen natuurlijk heel wat complicaties mee, vooral wanneer er bij de verloving en bij het huwelijk zelf heel wat verwikkelingen komen. Met nauwelijks verborgen ontroering en genegenheid vertelt Elsschot ons, natuurlijk weer niet zonder de nodige dosis humor, hoe de Poolse schoonzoon in zijn familie terecht komt. De beschrijving van het eerste bezoek van de Pool die zijn dochter komt opvrijen is een monument van psychologische beschrijfkunst. Het kleinburgerlijk familiemilieu wordt voorwaar volledig uit zijn hengsels gelicht.

Na ‘De Leeuwentemmer’ verschenen van Elsschot nog ‘Pensioen’, een rauw oorlogsverhaal waar de sarcastische toon eerder onwennig aandoet, ‘Het Tankschip’, dat door prof. Franz De Backer niet al te geslaagd wordt genoemd, en ten slotte in 1947 een novelle, ‘Het Dwaallicht’, die wellicht het beste is wat hij ooit schreef. Er is overigens spraak deze novelle te verfilmen.

We zouden een grote onrechtvaardigheid begaan tegenover Willem Elsschot moesten we nalaten gewag te maken van zijn poëtisch werk, want Elsschot is ook een dichter, al zijn zijn verdiensten op dit terrein niet zo groot als op het gebied van de romankunst. In 1934 verschenen zijn ‘Verzen van Vroeger’. Zijn verzen zijn weinig ‘poëtisch’, sentiment is er nergens in te vinden, ze zijn hard en bitter en vol haat tegen het leven. Er is evenwel steeds dezelfde ondertoon van medelijden die men ook in zijn boeken vindt. Juist om dit cynische echter zijn ze enig. Onder de titel ‘Verzen’ kwam er in 1944 een herdruk van de pers waarin een paar recentere gedichten werden opgenomen. Onder deze verzen figureert het bekende ‘De Bult spreekt’. We willen echter van de gelegenheid gebruik maken om onze lezers twee andere minder bekende verzen voor te stellen, die gewijd zijn aan de moeder. Het eerste draagt als titel: ‘Moeder’:

Mijn moederken, ik kan het niet verkroppen
dat ge gekromd, verdroogd zijt en versleten,
zoals een pop waarin een hart zou kloppen,
door 't volk bij 't heengaan in een huis vergeten.

Ik zie uw knoken door uw kaken steken
en diep uw oogen in het hoofd gedrongen.
En ik ben gansch ontroerd en kan niet spreken,
wanneer gij zegt ‘kom zit aan tafel jongen’.

Ik hoor u 's avonds aan de muren vragen
of gij de vensters wel hebt toegesloten.
Gij kunt den mist niet uit uw hersens jagen.
Uw lied is uit, gij kreunt de laatste noten.

[p. 289]

 

Daar in de verte wordt een put gegraven;

 

ik hoor zoo goed het ploffen van de kluiten.

 

En achter 't huis zie ik een schimme draven:

 

hij staat waarachtig reeds op haar te fluiten.

 

 

 

- Kom in, Mijnheer, ik stel u voor aan Moeder.

 

- Vrees niets, kindlief, al heeft hij naakte beenen:

 

hij is een vriend, een goede vriend, een broeder:

 

hij is niet ruw, hij wandelt op de teenen.

 

 

 

Tot weerziens dan. Ik kom vannacht of morgen.

 

Gij kunt gerust een onze-vader lezen,

 

en zet uw muts wat recht. Hij zal wel zorgen

 

dat gij geen kou vat en tevreê zult wezen.

Elsschot schreef dit gedicht te Parijs in 1907. Men vergelijke de cynische berusting met de wanhopige brutaliteit van een ander moedergedicht dat hij in December 1934 te Antwerpen dichtte. Het draagt als titel ‘Spijt’:

Dat in gemelijke grillen
ik mijn dagen kon verspillen,
dat ik haar voorbijgegaan
of een steen daar had gestaan,

dat ik heel mijn zondig leven
heb gekregen zonder geven,
dat mij alles heeft gesmaakt,
dat ik niets heb uitgebraakt,

dat ik niet kan herbeginnen
haar te dienen, haar te minnen,
dat zij heen is en voorbij,
bitter, bitter grieft het mij.

Maar de jaren zijn verstreken
en de kansen zijn verkeken.
Moest die kist weer opengaan
geen stuk vleesch zat er nog aan.

Priesters zalven en beloven,
maar ik kan het niet geloven.
Neen, er is geen wenden aan:
als wij dood zijn is 't gedaan.

Ja, gedaan. Wat helpt mijn klagen?
Wat mijn roepen, wat mijn vragen?
Wat ik bulder, wat ik zweer?
De echo zendt mij alles weer.

[p. 290]

 

Gij, die later wordt geboren,

 

wilt naar wijze woorden hooren:

 

pakt die beide handen beet,

 

dient het wijf dat moeder heet.

Willem Elsschot is een groot letterkundige, één onzer grootste op het ogenblik. Toen hij aan het woord kwam stond het neo-romantisme aan de dagorde samen met het traditioneel realisme. Elsschot heeft het Vlaams realisme verdiept en verfijnd. De grondtoon van zijn werk is algemeen menselijk. Met een onmiskenbare oprechtheid en met een diep medevoelen buigt Elsschot zich over het menselijk drama. Het zien van zoveel kleinheid maakt hem bitter en grimmig. Doch dank zij zijn humor en zijn spot weet hij er zich telkens weer overheen te zetten en is zijn werk een moderne echo geworden van de oude Reinaert.

Paul Henri Van Molle