Band. Jaargang 11

[p. 163]

Verloren zoon
door Emiel van Hemeldonck

WEL zaten ze daar, uiterlijk gezien, maar armelijk te kluizen diep in de hei, maar ze hadden zich opgewerkt van kleine mensen tot een zekere welstand. Jarenlang had hij op de steiger gestaan, metselend van de morgen tot de avond, in alle weer en wind. Toen zijn vrouw wat erfde, oordeelde hij het ogenblik gekomen en gaf de loonarbeid op. Voortaan zou hij trachten op eigen voeten te staan en zelf zijn weg te kiezen. Al dadelijk bleek dat het veel gemakkelijker was dit te zeggen dan het te doen. Het eerste huis dat hij zelf aannam, kreeg hij met moeite afgewerkt, maar hij beet op zijn tanden, begon 's morgens wat vroeger en arbeidde 's avonds wat later. Als hij de voordeur sloot en het plaatje ‘Huis te koop’ voor het venster plaatste, was het laatste bankbriefje besteed, en hij durfde er niet aan te denken hoe hij zijn volgend werk zou aanvangen.

Maar het geluk diende hem. De week was niet uit of hij moest het plaatje wegnemen, en hij glimlachte als hij de schuif sloot waarin hij het geld geborgen had. Misschien maakte het hem overmoedig, want zonder dralen begon hij met een nieuw gebouw, groter en ruimer. Weer kon hij het op tijd en stond verkopen. Hij greep verder, nam meer werkvolk aan. Aldra stond hij niet meer met het truweel in de hand, maar gebogen over plan en bestek, gaf hij bevelen. Hij glimlachte als hij de arbeid groeien zag. Van uit die dagen had hij de gewoonte gehouden 's avonds in de zetel te zitten en een sigaar te roken, 's winters bij de gonzende kachel, bij zomerdag onder de appelaar. Hij zag de rook traag opkrinkelen; de glimlach groeide op zijn ruig aangezicht als hij kinderstemmen hoorde.

Zijn kinderen... 't Een na 't ander waren ze gekomen. Hij kende dat reeds als zijn vrouw knikte, zo wat verlegen, en dan wist hij wat er te wachten stond. Zonen en dochters, hij knikte en dacht er aan hoe hij ze gebruiken zou, en wat hij droomde, maakte hem gelukkig. Hij klopte zijn vrouw op de schouder en glimlachte, iets overmoedig: ‘Jongens, Marie, ik heb ze nodig!’ Zij was al verduldigheid en goedheid, was gelukkig als ze zijn geluk zag.

Ze groeiden op; hij nam ze op de knie, en als het Zondag was, wandelden ze de straten van het dorp af. Dan wees hij en zei: ‘Dat is het huis voor onze Jan, dat voor ons Mieke, en daar komen de andere!’ Er lag nog veel grond, en zijn overmoedige blik keek in een toekomst, die hij glanzend zag.

Zijn kinderen werden groot. De oudsten stonden al naast hem. Soms nam hij het truweel uit hun handen, als de lust hem bekroop nog eens op de hoge steiger te staan. Hij zei: ‘Arbeid, daar is niets schoner in het leven!’

[p. 164]

Zes zonen, één dochter; wie de groep zag, mocht hem wel benijden. 's Zondags samen naar de mis, velen keken hem na. Ze hadden allen meer van de kracht en de stoerheid van hun vader geërfd dan van de zachte verduldigheid der moeder, zelfs het meisje dat in de huishouding zat en moeder dra over de kop was gegroeid.

De jongste had zijn plechtige communie reeds gedaan, wanneer de ooievaar zich onverwacht nog eens meldde. Hij kende die zachte, verlegen blik van zijn vrouw, maar hij kon het niet geloven. ‘Neen’, lachtte hij, en sloeg op haar schouder, ‘daar is het lang mee gedaan...’

Neen, het was niet gedaan. Hij was er trots om. ‘Voor allen een huis’, zei hij, ‘maar voor hem een kasteel!’ Zijn zonen glimlachten, maar zij konden niet vermoeden wat een heilige ernst het hem was.

Hij droomde van het kind, wachtte met ongeduld op zijn komst. ‘Waar moet ik het kasteel bouwen?’ vroeg hij zijn vrouw; maar hij zag haar moede ogen niet, zwaar omrand. Hij zag alleen wat hij wenste te zien. Het ging naar de winter als het kind geboren werd. Een zware bevalling, het leven van de moeder hing aan een draadje. Het kind was tenger, maar welgevormd. In zijn vreugde om het kind vergat hij de moeder, maar zij kon begrijpen en berusten. Zij zelf was gelukkig en vroeg niets meer als het kind in haar armen lag.

Was dit een nieuwe lente? Het glimlachende kind, de donkere guitige oogjes? Dan het kraaiende kind, het onzekere handje dat naar zijn snor graaide. De eerste stapjes, wankelend en onzeker. Dan de eerste woordjes, klanken van fris geluid. De kleine veroveraar stapelde overwinning op overwinning: vader, moeder, de broers en de stugge zus, die de zware last van de huishouding droeg, nu haar moeder de zetel niet meer verliet waar zij haar dagen in doorbracht.

‘Onze prins!’ zei hij trots en droeg hem op de uitgestoken hand. ‘Een kasteel zal hij hebben!’

Het groeide op, geen miezerig nakomertje, maar een schoon, fris kind, eerder tenger, maar evenwichtig gebouwd. Hij nam het mee naar het werk, was er fier op, kon de trots niet verduiken wanneer mensen hem nakeken.

Node lieten zij hem school lopen. Wat stelden die heerkens zich voor als ze dat kind lessen te leren gaven of huistaken uit te werken? ‘Kan ook zonder!’ hakte hij, en daarmee was de zaak uit. Een hartig woord met het schoolbestuur loste alles op. Klachten? Wie kon er over zijn zoon te klagen hebben? Thuis liep alles gesmeerd, nooit een hard woord nodig. En in de school? Larie, ze kunnen stikken.

En ze stikten, moe van de vruchteloze pogingen. Alleen de maandelijkse rapporten kwamen getuigen voor zoonlief, zijn gebrek aan vlijt, zijn hopeloze tamheid. Als het jaar om was, werd zijn laatste plaats verontschuldigd door zijn gezondheidstoestand. Een verblijf aan zee zou hem goed doen, zei een buurvrouw. De vader knikte, en de jongen ging naar zee.

Het werd er het volgende jaar niet beter om. Neen, over zijn gedrag kon niet zozeer geklaagd worden, maar, - een der leraars onderlijnde het verbeten, - hij schuwde elke inspanning, schrikte terug bij de geringste moeilijkheid, terwijl de vader...

[p. 165]

Hij voleindigde de zin niet. De vader liet zijn vuist met volle gewicht op de tafel neerkomen, zo dat zij danste. Als er iemand wist hoe met zijn zoon te handelen was, kon hij dat wel zijn. Hij stond recht en ging. Ze zagen hem niet meer terug, en zijn zoon evenmin.

Het werd niet de laatste school. Eens waagde de moder het te zeggen: ‘Neem hem mee op het werk, hij kan doen lijk de anderen!’ Hij luisterde een ogenblik toe, hakte met één gebaar: ‘Hij zal studeren, hij zal niet moeten werken!’

Het was gemakkelijker dit te zeggen dan zoonlief tot inspanning te brengen. Hoe kan er toch tijd gevonden worden om te studeren, als er uren gaan aan vrolijk gezelschap? Zijn makkers... Eens kapittelde zijn vader hem daarover, maar hij luisterde onbewogen toe, de blik verloren in de traag opkrinkelende rook van de sigaret. Wat kon het baten?

Zijn moeder smeekte hem. Hij werd bleek, maar zeeg. Amper een maand later werd hij van de school weggejaagd. De straat fluisterde er wat bij, maar het geheim van gans de geschiedenis lekte niet uit.

Zijn broers morden: ‘Geef hem een truweel in de hand, laat hem stenen dragen. Is hij er te goed voor?’

Zijn vader antwoordde niet, tenzij met een daad. Zoonlief kreeg een baantje op een bank. Schone toekomst, hij had ze in zijn handen, het hing alleen van hem af.

Het vrije leven ging zijn gang. De laatste dassen, een mooie fiets, elke Zondag kermis. Mocht vader niet fier zijn op zijn zoon, wie niemand weerstaan kon?

Een van de broers zei: ‘Vader, het heeft lang genoeg geduurd. Het dorp spreekt er schand van. We mogen komen waar we willen, het is overal geweten. Wij hebben gewerkt. Waarom hij niet?’

Wat kon hij daar op antwoorden? Hij loog, bewust en brutaal. Verzweeg hoeveel hij reeds had moeten betalen, kleine schulden, maar het was een gewoonte geworden.

‘Bureauwerk is geen handwerk, gij kent dat niet! Hij heeft een schone toekomst...’

Hij spark zo niet meer als de bankdirecteur op een avond bij hem zat en hem het bedrag noemde van het geld dat vermist was. Als geslagen zat hij daar; geen woord kwam over zijn lippen. Hij wachtte, het werd avond, de schemering groeide. Hij was alleen, zat wachtend op het geluid van een stap, gespannen op elk gerucht. Hij weigerde eten, alle gezelschap. Hij wachtte, maar tevergeefs. De nacht was daar, en de ongebroken stilte. Als de morgen aan het raam bleekte, zat hij daar nog.

Wat later stond hij in zijn bureau, zag het losgewerkte slot, trok de ledige schuif uit; dan begreep hij. Hij voelde zich plots onmenselijk moe, hij zou er nooit meer in slagen die stoel te bereiken. Hij wreef zijn ogen, er groeide een mist, die hem als een zee omsloot. Hij viel neer met doffe slag.

Na de begrafenis zei een der broers: ‘Hij is weg, en hij moet niet

[p. 166]

meer terugkomen...’ Niemand antwoordde. Zij hadden wel het gebaar van hun moeder gezien, maar geen vroeg haar iets.

Zij zat in de zetel. Het dubbele verlies dat haar teisterde scheen de laatste kracht gebroken te hebben. Zo rustig onbeweeglijk zat zij in de zetel, dat zij haar menigmaal slapend waanden, maar in haar ogen konden zij telkens de vraag lezen waarop zij geen antwoord vonden.

Eens stelde zij zelf die vraag: ‘Hij komt terug...?’ Haar dochter antwooordde niet, maar een van de zonen zei: ‘Hij komt niet terug, moeder... en het is best zo.’

Zij rilde bij de besliste klank van die stem. Niemand had de bedoeling haar pijn te doen; vaak zwermden zij rond haar, trachtend een verlangen te raden, en het drong haar de tranen naar de ogen. Maar wat zij verlangde, gaf niemand haar.

Jaren gingen. Kerstmis, nieuwjaar, zij zagen de blije krans rond de feesttafel. Haar kinderen, de kinderen van haar kinderen. Maar één plaats bleef ledig. De naam werd niet genoemd, maar geen ogenblik verliet haar zijn aanwezigheid.

Stilaan verengde de kring rond haar, en alle geluid verstilde. Haar taak was volbracht. Waar wachtte zij nog op om haar vermoeide ogen te sluiten?

Op een avond kwam het bericht: ‘Kom, moeder...’ Zij las de naam, tranen verduisterden haar ogen. Het meisje dat het bericht bracht, schrok.

Zij was alleen, een zieke vrouw. Maar zij dacht er geen ogenblik aan ook maar één minuut te dralen, nu die stem haar riep.

Het was ver naar de stad, en de reis mocht haar wel afschrikken. Maar er leefde in haar een kracht die elke aarzeling overwon. Velden gleden voorbij, het drukke leven van de straat, maar één aangezicht leefde voor haar ogen en verliet haar niet.

Zij kende de weg naar het gasthuis. Belde aan, strompelde door de gang aan de arm van een zuster, die haar bracht waar zij zijn moest. Aarzelde als zij in de deur stond en op de matte bleekheid der lakens zijn grauw gezicht zag, het vonnis getekend in de scherpe trekken en de te grote ogen. En had maar één woord: ‘Mijn jongen!’

Haar hand op zijn mond, hij moest niet spreken, alleen daar zijn. Zij schreidde, maar het was geen verdriet.

Als de bleke morgen daagde, sloot zij hem de ogen. Zij stond naast het bed als haar andere kinderen binnentraden. Zij vond geen woord, haar gebaar wees het arme zondaarsgelaat. Er was niets dan stilte.

Dan ging zij mee. Haar taak was volbracht. Gaf dit besef van volbrachte plicht haar de kracht om recht te blijven? Slechts wanneer zij thuis was en in de zetel gleed, begaven haar de krachten. Maar zij glimlachte.

‘Mijn jongen...’ fluisterde zij. Haar kinderen stonden rond haar, zwijgend. De harde woorden, die op hun lippen lagen, werden niet gezegd. Want het hart van de moeder had gesproken.

Uit de bundel ‘Al over die Heide’

(zie bespreking ‘Band’, 1952, n^r 1, blz. 40.)