Band. Jaargang 11

[p. 144]

De Driehonderdste Verjaring van het Overlijden van Joris van Gheel

TER gelegenheid van de driehonderdste verjaardag van het overlijden van Joris van Gheel - eerste Belg die de Kongolese bodem met zijn bloed besproeide - achten we het gepast, in korte bewoordingen de gedachtenis van deze heldhaftige Kapucijn te herinneren.

Joris van Gheel is de geestelijke naam van Adrien Willems, die in het kleine dorp Oevel, op 7 km. van Geel in Vlaanderen, werd geboren.

Op 15 Maart 1642 werd hij te Antwerpen priester gewijd en trad hij in de Orde der Kapucijnen, waar hij op 11 November 1643 zijn kloostergeloften uitsprak.

Wat van hem een persoonlijkheid in de geschiedenis van Kongo maakt, is dat hij een der eerste Belgen was om er als zendeling heen te gaan en, in ieder geval, dat hij de eerste was die er als martelaar stierf. Het is ook omdat hij de opsteller - ik zeg niet de auteur - van het eerste Kongolese woordenboek was.

Het schip, dat hem, samen met een Belgische confrater, Erasmus van Veurne, naar Kongo bracht, verliet Cadix op 13 Februari 1652.

Het schip legde gedurende een maand op het groot Kanarisch eiland aan. Zij ontmoetten er vast en zeker de leden der Belgische kolonie, die aldaar sedert de 16e eeuw was gevestigd.

De reis verliep zonder ongevallen tot op 29 Mei, Pinksterdag, toen een geweldige storm uitbrak, die slechts twee dagen later ophield. Op 13 Juni ontwaarde men de Kongolese kust.

De vreugde der zendelingen was van korten duur. De uitkijk vermeldde weldra een zeischip. Naarmate het dichter kwam, kon men het identificeren. Het was een Hollands vaartuig, met kapers bemand en waarop de bevelhebber het vuur opende van zodra het in het bereik van zijn kanonnen kwam.

De tegenstander begreep zulke taal en maakte rechtsomkeer. Op 29 Juni, kwamen onze zendelingen in de haven van Pinda aan, gelegen op de linkeroever van de Zaïre. Van daar uit bereikten zij de residentie der Kapucijnen te Soyo, hoofdstad van het graafschap.

In afwachting naar San Salvador te kunnen doorreizen, werd Pater Joris ziek. Hij was trouwens de enige niet, die zulke klimaat-aanpassingscrisis onderging en eraan ontsnapte, niettegenstaande de menigvuldige bloedaftappingen, aan dewelke men hem, volgens de gebruiken van die tijd onderwierp.

[p. 145]

Zodra hij er toe in staat was, verliet hij die plek om zich naar de hoofdstad te begeven.

De Koning Garcia II had al het reisgoed der karavaan in beslag genomen en opgesloten, onder voorwendsel dat het wapens en ammunitie bevatte, en tot nader bevel, werden de Kapucijnen in hun eigen residentie opgesloten.

Joris van Gheel verbleef er verschillende maanden en 't is aldaar dat hij, om niet onledig te blijven, voor zijn gebruik het eerste Kongolese woordenboek schreef, dat ons bereikte.

Het geldt een Latijns, Spaans en Kongolees woordenboek, aan hetwelk naderhand de titel werd toegevoegd van: ‘Latijnse, Spaanse en Kongolese Woordenschat ten behoeve van de Zendelingen, die zich voor de zendingen in het Koninkrijk Kongo bestemmen’.

Het manuscript bevindt zich te Rome in de Nationale Bibliotheek Victor-Emmanuel en ziehier wat wij hebben kunnen ontcijferen uit een geschrift op het voorblad, dat gewis niet van de hand van Joris van Gheel is:

‘Kongolese Woordenschat, die Pater Joris van Gheel die Zendeling in dit Koninkrijk was, met zijn eigen hand schreef: Hij werd met slagen en verwondingen overstelpt met het gevolg dat hij ongeveer 14 dagen geleden zijn ziel aan Onze-Lieve-Heer teruggaf. Hij had getracht de inlanders te verhinderen hun bijgelovige ritussen uit te voeren. Het feit viel voor op het einde der maand November, zoals het blijkt uit het onderzoek van een brief van een priester, die hem de Heilige Sacramenten toediende, hem ter aarde bestelde te Embata, stad van Kongo, provincie Kongo’.

De eerste Kapucijnen die naar Kongo kwamen, hadden niet onmiddellijk het nut beseft,, de inlandse taal aan te leren, maar die van de tweede karavaan, in 1648 aangekomen, hadden zich reeds dapper aan het werk gezet. Zij werden hoofdzakelijk door de mulat-priester Roberodo, kapelaan van de Koning, ingewijd.

Onder zijn bestuur richtten zij een waar klein seminarie van Kongolese Wijsbegeerte in, en stelden een ganse reeks boeken ten behoeve der zendelingen op.

De bijzonderste schrijver ervan was Antonius van Terreul, die zich tot de Propaganda richtte, met het verzoek ze te drukken. De Propaganda gaf echter geen gevolg aan dat verzoek.

De ware schrijver van het woordenboek van Joris van Gheel is dus, mag men zeggen, Roberodo, althans in ieder geval is het aan hem dat de eer ervan toekomt.

Indien de Propaganda, gevolg had gegeven aan het voorstel van de prefekt der Kapucijnen, Pater Bonaventure D'Alessano, bestaat er kans dat wij het gedrukte woordenboek in Kongo zelf zouden hebben aangetroffen.

De prefekt had aan de congregatie gevraagd hem een kleine drukkerij toe te sturen teneinde te San Salvador zelf dat waardevol boek te kunnen uitgeven en, wat meer is, op het schip zelf, waarmede Joris van Gheel reisde, bevond zich insgelijks Pater Bernardus van Hongarije, die zich in de drukkunst wenste in te wijden.

[p. 146]

Doch keren wij tot Joris van Gheel terug.

Na enige maanden verblijf te San Salvador (toen men het reisgoed uit het koninklijk magazijn kon halen) werd hij voor de zending te Matari aangeduid, een ver afgelegen post.

Die post werd gesticht op het verzoek van de vrome Markiezin Zinta, die te Matari regeerde, op 5 dagen mars van de hoofdstad van het Koninkrijk. Het was een druk bezocht centrum. Om de vier dagen werd er een markt gehouden, doch heden blijft er van die plaats nog slechts een grote boom over, die meer dan 100 jaar oud is, alsook een oud kerkhof, waar men de overleden vorsten bracht, om ze ter aarde te bestellen.

Officieel heet het dorp Mbanga-Matari en was het katholiek. De aard der zending verplichtte de titularis ervan te reizen. Het is alzo dat hij zich gedurende de vasten van 1652 op weg had begeven en dat hij vóór Pasen terug te Matari was; en pas na Pinksteren ondernam hij een nieuwe tocht doorheen zijn distrikt.

Een der meest-bezochte dorpen, was Sagemezo, dorp dat wij heden heel moeilijk op een landkaart zouden kunnen terugvinden.

Op 2 Juni hield hij zich te Mpangu-Mavoka op, een groot dorp, waar hij de Markies van Mpangu, Don Bernard en Dame Marguerite, zijn vrouw, ontmoette, die er verbleven om cijns te innen.

De samenkomst was gelukkig, want de Markies behandelde hem als een weldoener en gaf hem twee varkens. De Pater ontving ook nog maïs, gierst en olie, alsook, zo zegt de tekst, kippen.

Van daar uit overschreed de Pater de Kwilu en de Loango, om de gronden van het Hertogdom Embata te bereiken. Hij overschreed de Luidi over een apenbrug, die hing op de plek waar er thans nog een bestaat om Ngongo Mbata te bereiken.

Ngongo Mbata was vroeger belangrijk geweest, maar het was toch nog een centrum, dat door Europeanen werd bezocht. Volgens Cavazzi zou Joris van Gheel er acht Hollandse Kalvenisten hebben bekeerd, die Angola waren ontvlucht, toen in 1648 Loanda terug door de Portugezen van Brazilië werd veroverd.

Van daar af bereikte te zendeling de hoofdstad, Mbanga Mbata, die zopas uit haar puinen was herrezen.

Van Mbanga Mbata doortrok de Pater de hoogvlakte van Mbongola, bereikte Mbanza Nzolo, residentie van de Markies Don Augustin, en eindigde zijn omreis te Ngongo Mbata, waar hij hoogstwaarschijnlijk was teruggeroepen door de zorg die hij koesterde voor zijn acht bekeerde Hollandse Katechisten.

Hij verliet dat dorp op 31 Juli en eindelijk, na 8 dagen tocht, keerde hij op 7 Augustus in zijn residentie te Mbanga-Matari terug.

Toen hij de aankomst vernam van de nieuwe prefekt, Hyacyntius van Vetrella, wenste Joris van Gheel hem vurig te ontmoeten teneinde verslag over zijn laatste omreis uit te brengen, en hoofdzakelijk om met hem te beraadslagen over de middelen om zijn apostolaat bij de Hollanders vruchtbaar te maken.

[p. 147]

Na de feesten van Maria-Hemelvaart begaf hij zich dus naar San Salvador, waar hij verschillende dagen verbleef teneinde er zich met de geestelijken der hoofdstad te onderhouden, hoofdzakelijk met de prefekt, met wien er overeengekomen werd dat Pater Joris Matari zou verlaten om in het belangrijker centrum Ngongo Boata, te verblijven.

Hij keerde eerst naar Matari terug voor het jubileum, dat er afgekondigd werd.

Dank zij zijn ordelijke en heldere geest, kennen wij door de aantekeningen, die hij op de blanke pagina's van zijn woordenboek schreef, de bezoeken, die hij aan de dorpen bracht, de huwelijken, die hij voltrok, de geschenken, die hij ontving, de verzendingen die hij door tussenkomst van dragers, naar de zending stuurde, de verschillende goederen en namelijk de staven ijzer, die in de streek als ruilmiddel dienden, de wijn voor de mis en het leder om zijn schoenen te verzolen.

Om de waarheid te zeggen, de goede Pater zou weldra aan die dingen geen behoefte meer hebben, want zijn tragisch einde was nabij.

Rond einde September ondernam hij een nieuwe reis, waarvan zijn dagboek geen melding maakt, net zoals het niets behelst betreffende zijn laatste omreis, in de loop derwelke hij werd vermoord.

Zoals gewoonte was het regenseizoen einde October ingevallen. Pater Joris ontving van de prefekt bevel zich blijvend in zijn nieuwe post te vestigen.

Hij keerde dus naar Matari terug om er zijn kerkelijke sieraden en de boeken van zijn bibliotheek te gaan halen.

En het is met zijn dragers dat hij aldus in het dorp Ulolo aankwam, dat slechts in naam kristen was.

Het was einde November dat Pater Joris Ulolo binnen trad, vertelde later één der moordenaars. Hij ontmoette er de overste, die met gans de bevolking bezig was een offer aan de fetisjen te brengen. De zendeling begon met hen eraan te herinneren dat het aan de kristenen verboden was houten fetisjen te vereren. Daarna verzamelde hij al de houten beelden, en wierp ze in een hut, die hij in brand stak. De overste en het volk traden in opstand en beweerden dat, door hun fetisjen te vernielen, hij hen doodde. Zij wierpen zich op de Pater en sloegen hem met stokken en stenen. Hij kon zich nochtans van daar wegslepen en enkele negers droegen hem een eind ver, waarna ze hem verlieten. Een priester, die het nieuws vernam, spoedde zich ter plaatse, en stond de stervende bij. De martelaar leefde nog 12 dagen en overleed rond 8 December 1652, feestdag der Onbevlekte Ontvangenis.

De priester, die hem bijstond, was een wereldlijke pastoor van Ngongo Mbata. De stervende behield tot het laatste ogenblik zijn tegenwoordigheid van geest en vroeg uitdrukkelijk dat zijn beulen niet zouden gestraft worden.

De ter-aarde-bestelling geschiedde te Ngongo Mbata. De afgestorvene werd in de parochiale kerk begraven, die enige jaren later door de Kapucijnen zou worden overgenomen.

Olivier de Bouveignes