Awater. Jaargang 8

[p. 4]

Foto's: Bram Budel

[p. 5]

Interview
Ik ben een ploeteraar
Ramsey Nasr over zijn eerste jaar als Dichter des Vaderlands

De Dichter des Vaderlands krijgt veel verzoeken om gedichten te maken, maar neemt maar mondjesmaat werk aan. ‘Het gedicht moet de opdracht overstijgen en niet blijven steken bij een highbrow evenement. Ik wil ook andere mensen bereiken met poëzie.’

door Thomas Blondeau

Op de tafel van de Dichter des Vaderlands liggen drie telefoons. Tijdens het interview worden ze meestal genegeerd. Meestal, soms niet, dan kan het niet anders. Dan voert de dichter/acteur een kort gesprek dat snel heen en weer schakelt tussen zakelijkheid en kunst. Het tijdstip van de afspraak maar ook het pak dat bij de gelegenheid moet worden gedragen: ‘Geen das erbij, gewoon twee open knopen.’

Af en toe piept de computer als een mailtje binnenkomt. Op het geïmproviseerde bureau liggen verder kranten, knipsels, aantekeningen en vertalingen. Geen plekje dat niet in functie staat van het geschreven of voorgedragen woord.

De rest van het appartement is volgestouwd met honderden klassieke muziek-cd's en boeken. Het decor van een dubbeltalent met een unieke dichterscarrière. Want welke vaderlandse dichter schrijft al de helft van zijn publicerende leven ‘in functie’? De Nederlands-Palestijnse Ramsey Nasr was in 2005 stadsdichter van Antwerpen. Nasr kwam, kreeg politiek gestrubbel te verduren en won alle harten. Het leverde hem een eredoctoraat van de Universiteit Antwerpen op én de geschikte papieren voor het ambt van de Dichter des Vaderlands.

Dichter des Vaderlands, hoe ziet... (proest het uit) ‘Zo, begint al meteen goed.’

Hoe ziet uw dag eruit?

‘Vol met planning en administratief werk. Het beantwoorden van mails, telefoneren en afspraken maken. Dit dichterschap brengt een raar ritme met zich mee. Nu moet ik aan een gedicht werken voor de Rotterdamse Architectuur Biënnale. Dat moet over een paar weken af. In het begin van zo'n periode is het rustig. Tot een week voor de deadline. Dan slaat de stress toe. Die culmineert in de laatste dagen, uren voor het inleveren. Stress, stress, stress tot het af is. Dan komt weer de ontspanning en kan de cyclus weer opnieuw beginnen.’

Krijgt u veel verzoeken binnen?

‘Ja, een heleboel. En dan houdt de SSS (Stichting Schrijvers School Samenleving, organisatie die auteurslezingen regelt, TB) nog heel wat af. Dan spreken we over verzoeken van mensen die gehoord hebben dat er zoiets bestaat als een Dichter des Vaderlands. En o ja, over vier dagen is de opening en dan zou het geweldig zijn als er een gedichtje klaar ligt.

‘Ik steek veel energie in het schrijven van een gedicht. Dus alleen al om praktische redenen neem ik niet veel opdrachten aan. En zeker geen opdrachten die niet voor het vaderland zijn. ‘Vaderland’ moet je tussen haakjes zetten, hoor (lacht). Maar het gedicht moet de opdracht, de concrete aanleiding overstijgen.

‘Bij de Architectuur Biënnale twijfelde ik. Zit ik weer aan een highbrow evenement vast. Ik wil - hoe vreselijk het ook klinkt - ook andere mensen bereiken met poëzie. Maar toen het thema “open stad” bleek te zijn, kon ik er wat mee. Dan biedt me de mogelijkheid om het te hebben over onze samenleving in het algemeen.’

Dus als de TNT nieuwe brievenbussen plaatst, dan gaat u niet als Driek van Wissen daar een vers bij maken.

‘Ho! Als ik benaderd word om een bijvoorbeeld een spreuk te verzinnen die op iedere brievenbus moet terechtkomen, dan zeg ik meteen ja. Dat past ook in de opzet van de Dichter des Vaderlands die toch op een sluwe manier mensen met poëzie moet lastigvallen. Ja, “lastig vallen” laten we het zo maar noemen.’

[p. 6]

In het land der koningen

 

ik leef in een land

 

waar de dierenvriend besluit

 

uit goedheid een andere mens neer te knallen

 

 

 

ik leef in een land

 

waar de vrome gelovige besluit

 

uit eerbied het mes in de ketter te planten

 

 

 

ik leef in een land

 

waar onze jongens uit gekkigheid soms

 

de conducteur in elkaar stampen

 

 

 

ik leef in een land

 

waar een keurige man, achtendertig, blond

 

de vrijheid neemt om door anderen heen te rammen

 

 

 

en in dit rood, rood schemerland

 

waar de grenzen totaal werden opgeheven

 

waar de mondigheid totterdood wordt beleden

 

en waar zestien miljoen koningen leven

 

 

 

daar ontstaat vanzelf een nieuwe orde

 

daar zal langs feestelijk afgezette lanen

 

een laatste koningin haar laatste onderdanen

 

als beesten overreden zien worden

U bent ook acteur. Een toneelspeler die een minder dagje heeft, moet toch de planken op. Als dichter zou u een soortgelijke aanpak kunnen nastreven. U zou er waarschijnlijk nog veel geld mee verdienen ook. Waarom doet u dat niet? Beroepseer?

‘Ja. Beroepseer, persoonlijke eer of burgereer, noem het hoe je het wilt. Ik doe dit niet om mijn zakken te vullen. Op het moment dat ik makkelijk geld ga verdienen, heeft mijn stem veel minder waarde als ik iets wil zeggen dat er echt toe doet. Iedereen - en dat meen ik oprecht - moet vooral doen waar hij zelf zin in heeft maar zo ben ik niet. Vroeger dacht ik dat als een acteur in een soap of reclame speelde, hij zijn geloofwaardigheid kwijt was. Ik weet nog dat ik naar een voorstelling van Thyestes ging, met Hans Kesting in de hoofdrol. Op weg daar naartoe hoorde ik een reclame. Kesting promootte rookworst of Libresse, zoiets. Tijdens die voorstelling heb ik me daar niet meer van kunnen losmaken.

‘Ondertussen ben ik ouder geworden. Mijn beste vrienden gingen ook reclame doen. Die hebben kinderen, een hypotheek, een auto. Dat heb ik niet. Ik kan mij dus luxeartikelen zoals principes permitteren. Ik kan nu heel hoog van de toren gaan blazen maar wat als ik zelf een huis wil kopen? Stel dan dat ik een maand geen optredens heb. En ik krijg het aanbod om voor dertigduizend euro even in beeld te lopen. Ja, dan wordt het moeilijk.’

In de bijlage van uw Antwerpse stadsgedichtenbundel, schreef u dat u op een bepaald moment overwerkt was van het dichten.

‘Ik ben nog steeds overwerkt na elk gedicht. Ik bewonder kunstenaars zoals Sjostakovitsj die heel lang wachtte om dan vervolgens - hup! - alles in één keer op te schrijven. Ik kan dat niet. Ik ben een ploeteraar. Een ploeteraar die goed kan plannen. Ik schrijf, laat niemand iets lezen tot vlak voor de dag des oordeels. Ondertussen denk ik: Wat heb ik me in godsnaam weer op de hals gehaald?.

‘Zo schreef ik onlangs drie sonnetten over het feit dat het vier eeuwen geleden was dat Hudson de baai in Amerika invoer. Het was acht, negen jaar terug dat ik nog een sonnet had geschreven. Dat viel me aanvankelijk zwaar. Ik was gewend om in brede metaforen te denken en opeens sta je met vijf emmers water die je in een parfumflesje moet krijgen.’

Aan wie laat u dan uw gedichten lezen voor publicatie?

‘Dat kan iedereen zijn. Als ik jou de dag voor de deadline tegenkom in het café en we hebben het erover, dan ben ik in staat om je de volgende ochtend te bellen. Vaak zijn het mijn redacteuren van de uitgeverij en anders wie ik ook maar vertrouw en bereiken kan. En bij NRC Handelsblad, waar mijn gedichten steeds als eerste verschijnen, heb ik een mailadres gevraagd waar verschillende redacteuren toegang toe hebben. Dat zijn mensen van de redacties wetenschap, binnenland, kunst, enzovoorts. Als ik soms een mail stuur naar dat adres, dan krijg ik reactie van mij onbekende redacteuren die misschien totaal geen hardcore poëzieliefhebbers zijn. Ik heb die reacties nodig, ik leef op feedback. Dat betekent niet dat je jezelf moet verloochenen, natuurlijk.’

Wat dat huis betreft, het Vaderland moet u missen. U woont nog steeds in Antwerpen.

‘Klopt, maar ik wil naar Amsterdam. Het is alleen niet zo eenvoudig. Ik heb daar onlangs nog huizen bekeken. Ik had de ijdele hoop dat er via bepaalde kanalen iets geregeld kon worden. Dacht de Amsterdamse wethouder voor Cultuur ook. Alleen het mannetje dat over de cijfers ging, niet. Ik heb nog uitgelegd dat ik niet op persoonlijke titel een woning in Amsterdam hoef. Dat het om een werkadres gaat. Voor mijn part zetten ze me dat huis weer uit als het dichterschap is afgelopen. Maar nee, daar konden ze niet aan beginnen. Ik zoek dus verder. En anders wordt het heel veel op en neer reizen.’

in wezen lagen jullie in de weg
wij kwamen meegevaren op de droom
van een malloot: die hudson had gezegd
dat hij een shortcut kende naar den oost

immer gerade aus langs de noordpool
dan kwam je snel in indië terecht
en wij geloofden deze vent, we volgden
zelfs toen hij ijskoud polste: ‘of naar west...?’

kapitein hudson was al eens ontslagen
en toen hij aan een vreemde baai bezwoer
dat we om in azië te raken slechts nog
dwars door amerika heen moesten varen
toen voeren we al niet meer - rotsvast geklemd
van kop tot kont in 't nieuwe continent

[p. 7]

Komt u nog toe aan gedichten die niet voor het Vaderland bestemd zijn?

‘Na het stadsdichterschap heb ik geen “eigen” poëzie meer geschreven. Ik had

de baai lag als een uitgestrekte vinger
vanaf het vaderland op ons te wachten
wij gingen er op pad, we stampten rond
wegwijzend in een leeg maar vruchtbaar gat

wellicht dat enkel uit ons lijf, dat nimmer
één volk, één god voor zich had kunnen winnen
dat zelf oprees uit schuim van minderheden
een babelstad als dit zich kon ontspinnen

wie leerde u hier het ware smelten? wie
zei: handel vrij, wees anders, wees gelijken
dat dromen zich als aandelen verspreiden?
de wereldkampioen in immigreren
dat waren wij, een verre vonk van vrijheid
amerika een holland in het klein

een soort overkill gehad. Toen dat jaar afliep, dacht ik wel eens: Ga ik daar weer zin in krijgen? Ik heb me toen met andere dingen beziggehouden, geen haar op mijn hoofd dacht eraan om poëzie te schrijven. Dat sterkte me wel in mijn vermoeden dat ik ter plekke kan verzinnen wat de meest geschikte vorm is voor een onderwerp. Schrijf ik er een opiniestuk over, wijd ik er een roman aan, is het meer iets voor een libretto? Als kunstenaar - vroeger had ik moeite met die term, maar daar heb ik me overheen gezet - heb je die innerlijke drang om iets te vertellen. En dat kan in een gedicht zijn. Maar ik hoef me niet te beperken tot dat genre.’

U verwerkt vaak historische feiten in uw gedichten. Zijn die accuraat of komt er een flinke hoeveelheid dichterlijke vrijheid bij kijken?

‘Het moet kloppen. Als ik merk dat er een bepaald jakje telkens weer terugkomt in Vermeers schilderijen, dan duik in de boeken om te kijken of ik daar gelijk in heb en hoe dat komt. Als dan blijkt dat dat jakje achteraf bij de inboedel teruggevonden is, kan me dat zo ontroeren. Als ik de kredietcrisis erbij wil betrekken, check ik een metafoor bij een vriend die een hoge functie bij de ING heeft. Als ik het dan fout heb, zou het hele gedicht omgegooid moeten worden. Voor een lang gedicht over Sjostakovitsj wou ik letterlijke citaten van hem verwerken. Dan zit ik in allerlei boeken te zoeken en heb ik talloze notities gemaakt van zinnetjes die hij ooit gezegd heeft. Als hij ooit vermeld had: “Ik heb een blauwe schuit gekocht”, dan mocht ik daaruit hoogstens het woord “blauwe” schrappen. Dat slaat nergens op maar ik hou me heel streng aan de regels die ik mezelf, van gedicht tot gedicht, opleg.’

[p. 8]

III - Nieuw Nederland

 

o bron van humanisme, blakend lichtpunt

 

o bakermat van zeldzaam burgerschap

 

wie luistert nog naar ons? dat zijn dan leiders

 

ze schallen hier hun christennormen rond

 

hangen fraai de morele misthoorn uit

 

maar in amerika (en nooit prime time)

 

doen ze het glimmend in hun broek van trots

 

stelen we tijd in het koelwitte huis

 

 

 

wat is een gidsland nog in zo'n positie?

 

wij varen braaf achter de grote baas

 

't is imposant: een vloot van vijftig staten

 

plus nog een luchtbed om hen op te jagen

 

GEZOCHT: grote malloten met een visie

 

die dromen kunnen en de zee doen kraken

U dichtte over de armzalige woontoestanden van Antwerpse kansarmen, een Vlaamse afpersingszaak, de verhouding met Amerika... Kan Ramsey Nasr nog dichten over liefde? Over zijn eigen leed?

‘Bedoel je dat nu gekscherend? Mede door mijn ervaring van de laatste jaren zie ik ook mijn liefdesgedichten als maatschappelijk betrokken. Er is gewoon een bepaald engagement. Dat moet je niet zien als op de barricaden staan of het vliegtuig nemen naar Irak. Maar wel dat ik mijn ogen en oren open hou, dat ik op een bepaalde manier wil leven, desnoods alleen in de taal. Het is ook onzin te beweren dat liefde niet raakt aan hoe wij in het leven staan.’

Tussen een sonnet uit uw eerste bundel 27 gedichten en geen lied en de Hudson-sonnetten ligt negen jaar en een wereld van verschil. U bent van loodzware romantiek naar humanisme opgeschoven. Of mag de Dichter des Vaderlands geen fatalist zijn?

‘Nou, ‘in het land der koningen’ over Karst Tates schemert er toch niet veel hoop door. Wat mijn eerste bundel betreft, ja, die is gewoonweg als geheel niet van a tot z even geslaagd. Pas bij mijn tweede bundel wist ik: Dit is van mij, hier doe ik echt niemand na. Mijn poëzie werd losser, lichter. Ook formeel. Bij mijn nieuwste sonnetten wou ik dat het vijfvoetige jambes werden en dat het rijm klopt. Maar ik geniet er dan intens van om het eindrijm naar voren te smokkelen waardoor het binnenrijm wordt waarop het eindrijm dan chiastisch wordt. Ik wil dat de volta gerespecteerd wordt, dat het aantal verzen klopt maar het rijmschema a-b-b-a hoeft dan weer niet. Ik wil dat het leeft, dat het op een volmaakt sonnet lijkt terwijl het toch veel vrijer is. Mijn eerste bundel lijdt nog onder het haast metronomische streven het goed te doen. Die bewijsdrang is nu verdwenen.

‘Daarnaast verander je ook. De dwepende adolescent van toen is verdwenen. Ik ben nu meer geïnteresseerd in meerstemmigheid. Mijn ouders hebben me geleerd respect te hebben voor de ander. Die hebben me geleerd te luisteren naar de mensen om me heen en hen dus niet alleen te gebruiken als springplank voor mijn eigen argument. Daarom ben ik misschien ook acteur geworden. Vanwege de empathie, de noodzaak je te moeten inleven in een ander. Want zodra je kunt denken als je vijand, is vaak een groot deel van het conflict al opgelost.’

U schreef de satire Kapitein Zeiksnor & De Twee Culturen over een oudere heer die van leer trekt tegen het verval der zeden. U bent auteur van de nodige opiniestukken en gedichten over de actualiteit. Hoe voorkomt u dat u zelf een Zeiksnor wordt?

‘Jezelf niet al te serieus nemen. “Psalm voor een afkomst” (gedicht bij een tentoonstelling over Calvijn, TB) is mijn manier van moralisme bedrijven, namelijk de twijfel toelaten. Psalmen zijn bij uitstek de schuilplaats voor twijfel. Mensen kunnen zich daarin schuldig voelen, God in vraag stellen. Je moet jezelf nooit boven je moraal plaatsen. Niet gaan mopperen dat na twintig jaar zeuren de wereld nog steeds niet veranderd is. Relativeren, daar haal ik mijn veerkracht uit. We zouden er allemaal bij gebaat zijn als we soms gewoon zouden zeggen: “Ik weet het even niet.”’

Nieuwe gedichten van, en nieuws over, de Dichter des Vaderlands zijn onder meer te vinden op www.nrcboeken.nl, http://nrc.tv en www.ramseynasr.nl.