Awater. Jaargang 7

[p. 28]

Gedichtenanalyse
Een teerblauw gedicht
‘Aan F. van Eeden’ van Albert Verwey

Foto: ANP

door Rob Schouten

Sinds een tijdje ben ik gegrepen door de dichtkunst van de Tachtiger Albert Verwey. Die staat te boek als cerebraal, intellectualistisch, bedachtzaam. Hij zou de bevlogenheid van dichters als Kloos missen, de lyriek van Gorter, de diepgang van Leopold. So be it. Maar daar staat tegenover dat Verwey poogde de hele wereld, van achtertuintje tot kosmos, in zijn gedichten te omarmen. Daarin doet hij sterk denken aan zijn tijdgenoot Adwaïta, maar dan zonder diens oosterse denksysteem. Verwey keek naar de wereld vanuit een onbevooroordeeld, openstaand gemoed.

In het rare, onevenwichtige maar ook eigenlijk wel mooie gedicht ‘Wie ik ben’, een soort poëtisch credo, schrijft hij: ‘al wat van de wereld tot mij valt/ trekt door mijn oor.’ Zo mag ik het horen. Hij was, met al zijn ratio en intellectualisme, tenslotte toch een lebensbejahend kunstenaar, die gedichten schreef over zijn afkeer van de ‘leeghoofden, bunglend boven volle buiken’ die hij op de markt zag lopen maar ook over ‘Knapen met bebloemde helmen’ die naar het slagveld (van de Eerste Wereldoorlog) trokken. Ik las eerst ‘bebloede’ maar het staat er heus: bebloemde.

Een van Verweys vroegste en meest bekende en gebloemleesde gedichten is dat ‘aan F. van Eeden’, bekend vooral van de eerste regel die mooi als titel voor een sonnettenbloemlezing kan dienen: ‘Ik ben gestemd om een sonnet te maken’. ‘Gestemd om’, je hebt direct het gevoel dat hij ook nog wel andere stemmingen tot zijn beschikking heeft maar nu gaat het toevallig om een sonnet, een lekker sfeergedicht. Verwey schreef vaak vlak op elkaar totaal verschillende gedichten. Wie de dateringen van zijn verzen volgt, staat paf: gisteren een gedicht over de wijde wereld, vandaag een gedicht over zijn werkkamer, morgen over een mooi kunstwerk.

Sonnetten, dat was natuurlijk echte kost voor Tachtigers, met hun voorkeur voor schoonheid. Later liet Verwey het sonnet wat vaker links liggen om in langere en soms ook kortere of dunnere gedichten verslag te doen van zijn gemoedsbewegingen en ervaringen in de wereld, maar dit hier is nog een klassiek sonnet.

‘Teêr-blauw als mij Japanse verzen lijken.’ Ook hier lees je gauw verkeerd, ‘vazen’ in plaats van ‘verzen’. Want wat is er zo teerblauw aan Japanse gedichten? Zulke vazen daarentegen kennen we wel. Verwey kende waarschijnlijk nauwelijks Japanse verzen, hij geeft het ook toe: ze lijken hem maar zo. Dichtertje. Goed, een teerblauw sonnet dus. Verwacht geen vuurwerk, geen schitterende kleuren.

De volgende passage is wat mij betreft direct de onhandigste van het hele gedicht. Wat betekent ‘Zo vlak als water, dat geen rimpels strijken/ Tot vloeiend matglas, waar zij de' oever raken’? Hij wil zo te zien dat het gedicht zo vlak mogelijk wordt, dus geen rimpels waardoor het water tot ‘vloeiend matglas’, ondoorzichtig zou

[p. 29]

worden als als het tegen de oever aankomt. Maar je kunt moeilijk zeggen dat hij dat in deze regels met hun geforceerde uitdrukking waar je direct over struikelt, heeft waargemaakt. Integendeel. Ik merk overigens dat zo'n lelijk stukje mij helemaal niet kan schelen, ik vind die worstelende dichter die iets wil wat hij niet voor elkaar krijgt, juist mooi, heel dichtbij.

In het tweede kwatrijn vergelijkt hij het gedicht dan werkelijk met het porcelein dat ik abusievelijk (en misschien Verwey toch ook wel) al eerder voelde aankomen. Het lijkt wel of de beeldspraak hier een beetje met hem op de loop gaat want opeens zitten we volop in een gedetailleerde beschrijving van het aardewerk.

Dat vind ik trouwens een van de aardigste trekjes van Verweys dichtkunst, dat hij zich soms door zijn eigen beeldspraak zo laat meevoeren. In het eerder genoemde ‘Wie ik ben’ bijvoorbeeld ook. Als hij daar zijn gedachten met een school vissen vergelijkt, verdwijnt hij opeens regels lang helemaal in de visvangst, met Scheveningen, een ongeduldige reder en gevulde visvaatjes. Tamelijk irrelevant maar het zorgt er wel voor dat je de dichter als het ware in zijn opwinding ziet opgaan.

Hier ook: opeens duwt Verwey ons naar een soort museum, een veiling, een uitzending van Tussen kunst en kitsch, waar precieuze liefhebbers de aardewerken vazen of poppen of wat het ook zijn, nauwkeurig inspecteren. Je ziet ze opeens voor je, die verfijnde genieters. Kennelijk is dat ook wat Verwey van zijn lezers verwacht en dat is ook wat je vanzelf begint te doen, kijken waar dit gedicht, dat zo vol uitgesproken ambities zit, misschien toch kraakt.

Verwey wist natuurlijk dat er in zo'n ambitieus sonnet een mooie wending moest zitten, na de achtste regel. Dit gedicht, dat immers voortvloeide uit de zin ‘om een sonnet te maken’ beantwoordt precies aan die formele eigenschap met die nadrukkelijke toepassing van al het voorafgaande aan het begin van het sextet: ‘Zó is mijn stemming’. En dan begint hij nog maar eens te vertellen hoe fijn en breekbaar die stemming wel is. Veel nieuws vertelt het gedicht eigenlijk niet maar dat wil het ook niet, het moet immers vlak zijn, zonder perspectief. Mooi vind ik, maar je kunt het ook kinderachtig vinden, dat hij van zijn stemming in de tussentijd ook werkelijk een soort aardewerk heeft gemaakt: ‘'k Ben bang, dat zij zal breken onder 't schrijven’. Niets mag dit gedicht verstoren, geen rare gedachte, niet de dichter zelf. Dit moet als het ware een volmaakt vormelijk vers zijn, zonder dramatiek en emotionaliteit, de volmaakte weerslag van zijn wonderlijke, ijle stemming.

En dan opeens zie je de dichter, ondanks zijn onpersoonlijke streven, toch zitten, hij kan het niet laten om zijn ‘teder duchten’ te noemen, zijn angst dat het gedicht toch breekt. Hoe mooi en vlak zijn vers ook aan het worden is, de dichter is toch een beetje een exhibitionist die wil laten zien hoe hij erbij zit, hoeveel moeite het kost. ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten’, bulderde vriend Kloos. Zoveel aandacht heeft Verwey niet nodig maar hij wil wel dat wij weten hoe het hem tijdens het schrijven vergaat.

Zijn breekbare stemming moet vervolgens maar helemaal intact wegdrijven, ‘zonder een lijn, als luchte wolken vluchten’, verdampen zeg maar, maar dan mooier en acconsonerender gezegd en dan ligt opeens onderop, als resultaat van al dat mooie gepeins, dit Sonnet. Dat is natuurlijk een ongelooflijk lelijke zin: ‘Doch dit Sonnet zal voor U overblijven.’ Veel te plomp en te nadrukkelijk. Opeens lijkt dit gedicht dat zich tot dan toe zo esthetisch ontrolde, wel een gelegenheidsvers, heel erg opgedragen aan iemand (Frederik Van Eeden dus, zijn latere zwager). Toch boeit ook die slotregel me. Alsof er nadat de tere, bleke lucht is opgetrokken, een drol blijkt te liggen. Het kenmerk van grote dichters, dat je zelfs van hun uitwerpselen kunt houden.

Ik ben gestemd om een sonnet te maken,
Teêr-blauw als mij Japanse verzen lijken,
Zo vlak als water, dat geen rimpels strijken
Tot vloeiend matglas, waar zij de' oever raken.

Fijn porcelein met, voor verwende smaken,
Bleek-blauwe poppen die zo wijd uitwijken,
En zonder perspectief - de rijken kijken
Bij 't kopen, of de kleine barstjes kraken.

Zó is mijn stemming, bleek met wijde luchten,
'k Ben bang, dat zij zal breken onder 't schrijven,
'k Schrijf fijne letters, in mijn teder duchten:

Ik wil, dat ze ongebroken weg zal drijven,
Zonder een lijn, als luchte wolken vluchten, -
Doch dit Sonnet zal voor U overblijven.

Albert Verwey. Uit: Oorspronkelijk dichtwerk, Eerste deel 1882-1914, Querido / v.h. C.A. Mees, 1938.