Awater. Jaargang 2

Ten onrechte (on)besproken
Kafka in de poëzie
Door Joris van Casteren

Sjoerd Kuyper is vooral bekend als kinderboekenschrijver, maar zijn werk voor volwassenen is ook alleszins de moeite waard. Toch worden zijn poëziebundels weinig besproken. Joris van Casteren laat zien waarom dat onterecht is.

In het essay Kafka en zijn voorlopers somt Jorge Luis Borges een aantal auteurs uit verre verledens op bij wie, volgens hem, dat typische kafkaeske doolhof-gevoel reeds aanwezig is. Borges noemt de geschriften van Kierkegaard, een gedicht van Robert Browning, enkele histoires van Léon Bloy en de paradox van Zeno, zoals opgetekend door Aristoteles, en wijst op de overeenkomsten. Aan het eind van het essay concludeert hij, en dat doet pas echt kafkaesk aan, dat voorlopers eigenlijk helemaal niet kunnen bestaan: ‘In elk van de teksten zit, in meer of mindere mate, Kafka's idiosyncrasie, maar als Kafka niet geschreven had, zouden wij haar niet opmerken; men kan wel zeggen, dan zou zij niet bestaan.’ Voorlopers, aldus Borges, worden op z'n best pas achteraf gecreëerd.

In het geval van navolgers ligt de zaak natuurlijk heel anders. Hoeveel navolgers zal Kafka niet gehad hebben? Dogmatici zullen beweren dat de invloed van de Praagse grootmeester zo overstelpend is dat iedere twintigste-eeuwse auteur automatisch een navolger van hem is. Dat er zich onder die navolgers behalve vaderlandse prozaïsten ook dichters bevonden had ik niet zo één, twee, drie durven beweren. Tot ik, enkele jaren terug, de poëzie van Sjoerd Kuyper begon te lezen, die ik daarvoor slechts kende als de gelauwerde auteur van kinderboeken als De piemelgniep en Het zakmes.

Het literaire establisment

Ik wist wel dat Kuyper ambities koesterde in de richting van de grote mensen-literatuur. Dat vertelde vergeten dichter Hans van Weely mij, toen ik hem - hij zou als nummer negentien in mijn boek over vergeten dichters belanden - opzocht te Wijdewormer. Met Peter Nijmeijer, Hans Clavin (een andere vergeten dichter uit mijn boek) en iemand die het niet eens tot de vergetelheid wist te schoppen maar een fietsenstalling opende op station Sloterdijk, richtte Kuyper de mini-uitgeverij Subvers op, die tien jaar lang aan intekenaars obscure en minder obscure poëziebundeltjes verkocht.

Al vlug werd Sjoerd Kuyper opgemerkt door de gevestigde uitgeverijen. Van Weely, die onopgemerkt achterbleef, zocht Kuyper een aantal jaren geleden nog eens op toen deze in het wufte kunstenaarsoord Bergen een tuinfeest gaf en kreeg toen sterk de indruk dat Kuyper tot het literaire establisment was gaan behoren. Ik waag te betwijfelen of dat eigenlijk wel zo is. Want ondanks de veertien (!) poëziebundels die sedert 1977 van Kuyper verschenen, werd zijn ‘werk voor volwassenen’, zoals hij het formuleert op zijn website, nauwelijks besproken. Het bleef in de schaduw staan van de 39 kinderboeken die hij tot op heden schreef. In Nederland is het kennelijk zo dat je naast je ene roeping niet ook nog een andere moet willen hebben, indelers raken dan in de war.

Meer in huis

Pas geleden kwam Kuypers laatste bundel uit. Het lied dat mijn moeder zong, met vooral autobiografische gedichten. Ik vind dat niet zijn beste bundel, zomin als ik het daarvoor verschenen Zeepziederij de adelaar (1994) zeer geslaagd vind. Maar de bundel daarvoor, Nachtkind (1992), is wel goed, erg goed zelfs, en dan met name het lange gedicht ‘Zoete deuren’. Ik ga hier nader in op dit gedicht omdat het aantoont dat Kuyper als dichter meer in huis heeft dan je op grond van het zeer geringe aantal besprekingen zou vermoeden.

‘Zoete deuren’ gaat over een jongeman met een vader die ‘de deur’ uitvond: ‘Men droeg hem op handen,/ want waar een kale vlakte was/ daar stonden nu de deuren/ open, gesloten of klapwiekend/ in hun scharnieren.’ Aldus wordt de zoon geboren op een vlakte vol deuren en om de geboorte te vieren bedenkt zijn vader het raam, daarbij de zwaartekracht vergetend. De zoon die anders dan zijn dromende vader praktisch wil zijn, bedenkt ‘binnen’ en dwingt zijn vader muren te bouwen, ‘dwangbuis’ voor deuren en ramen. Dan vertrekt de zoon voor enige tijd. Als hij terugkeert staat zijn vader voor het huis op wacht. De zoon mag er niet in. De vader leunt op een geweer ‘en keek de leegte recht/ in de ogen. Zijn bajonet/ stak in de vlakte.’ Dan schrijft Kuyper: ‘Ik geloofde in de wachter,/ dus moest ik een wet bedenken.’ En daarmee zijn we terug bij Kafka, bij diens verhaal Voor de wet om precies te zijn. In dat verhaal komt ook een wachter voor, hij staat ‘voor de wet’. Voor hem verschijnt ‘een man van buiten en verzoekt toegang tot de wet’. De wachter kan hem die niet verlenen. Later mag hij misschien wel naar binnen. De man besluit te wachten. Op een krukje naast de poort zit hij ‘dagen en jaren’. Telkens weer zegt de wachter dat hij hem nog niet binnen kan laten, ook omkopen heeft geen zin. Als hij bijna sterft vraagt hij met stokkende stem waarom niemand anders ooit om toegang is komen vragen. ‘Niemand anders kon hier toegelaten worden, want deze ingang was alleen voor jou bestemd,’ zegt de wachter, ‘Ik ga nu weg en sluit hem.’

In het gedicht van Kuyper laat de jonge man het zover niet komen. Hij geeft de wachter, die tevens zijn vader is, zijn inmiddels verwekte kind en zijn vader neemt het kind mee naar binnen. Zelf mag hij nog altijd niet mee, waarop hij een glazen huis bouwt naast dat van zijn vader: ‘opdat hij zien zou dat ik/ geen geheimen had voor hem’. Als de zoon heel oud geworden is onthuld zijn nog oudere vader het geheim: ‘Je was, zei de oude man/ tegen de jonge, altijd binnen./ Ik stond hier slechts/ om jou te beletten/ naar buiten te gaan, weg/ van mij. Dat is gelukt.’

Onbeholpen gehoorzaamheid

In prachtige, magisch aandoende versregels vertelt Kuyper zo zijn versie van het Kafka-verhaal. Hij brengt het misverstand tussen wachter en persoon die naar binnen wil, terug tot de uiteindelijk altijd onmogelijke relatie tussen vader en zoon. De wachter (vader) heeft belang bij de onbeholpen gehoorzaamheid van de man (zoon) die naar binnen wil. Want zodra de man hem negeert en doorloopt is hij zijn functie kwijt, is de vadermoord gepleegd. Om in het idioom van Kuyper te blijven: ‘De vader was er altijd al/ en trok een muur op om/ de zoon die hij zich droomde/ te beschermen tegen de zoon/ die hij kreeg. Maar de zoon/ kan zich geen vader dromen.’

Het werk van Sjoerd Kuyper verschijnt bij uitgeverij L.J. Veen.