Awater. Jaargang 2

[p. 15]

Vóór Gerard Stigter K. Schippers werd, publiceerde hij twee gedichten in het eerste nummer van het fonkelnieuwe tijdschrift Barbarber. In Awater blikt hij terug op zijn eerste stappen in de literatuur - stappen die hij, zo blijkt, niet zette achter zijn bureautje maar op straat in Amsterdam en in een bioscoop.

Jeugdzonde
Bedwelmd door het gewone
Door Onno Blom

In de zomer van 1958 liftten de Amsterdamse jeugdvrienden Gerard Stigter en Gerard Bron, beiden net in de twintig, door Europa. De reis leidde hen via allerlei sluiproutes en dwaalwegen naar Spanje. In Barcelona ontmoetten zij een andere Nederlandse lifter, Wim de Graaf, en spraken met hem af om elkaar thuis nog eens te zien. Eenmaal terug in Nederland zochten Stigter en Bron De Graaf op in Kijkduin, waar De Graaf samen met een vriend, Frits Jacobsen, in een onbewoonbaar verklaard huis bivakkeerde. Daar stelden De Graaf en Jacobsen de Amsterdammers voor om samen een literair tijdschrift te beginnen.

Stigter en Bron hadden wel oren naar dat plan, en stelden voor om nog een vriend van hun bij het plan te betrekken: Henk Marsman, die op dat moment in Zweden zat. Gedrieën hadden ze op de Eerste Openbare Handelsschool aan het Raamplein in Amsterdam gezeten, en daar hadden ze in elkaar iets herkend. Ze deelden hun afkeer van de school, en hun liefde voor de kunst, de literatuur, de film en de muziek. Samen waren ze talloze malen naar de bioscoop geweest, en samen bezochten ze de concerten van jazz-helden als Louis Armstrong, Billie Holiday en Thelonious Monk, als die optraden in het Concertgebouw.

Ondanks, of misschien juist dankzij het fanatisme waarmee de vijf heren aan de slag gingen met het tijdschrift, ontstonden er al gauw irritaties en verschillen van inzicht. Wim de Graaf liep na een ruzie weg, en wilde al voor verschijning van het eerste nummer niet meer meedoen. Jacobsen stond een satirisch blad voor ogen en had een lijstje met mogelijke namen voor het tijdschrift gemaakt, waar ook ‘Rabarber’ tussenstond. Dat vonden Stigter en Bron niet goed, maar al associërend, rijdend op de fiets, bedachten zij toen samen ‘Barbarber’. Een minieme letteromzetting leidde tot die curieuze, prikkelende naam die eigenlijk niet uitgelegd kon worden.

Een ferme schop

In oktober 1958 verscheen, in een oplage van 100 gestencilde exemplaren, de eerste Barbarber. ‘We hadden geen idee waar dat op uit zou lopen,’ zegt Gerard Stigter. ‘Wel wisten we dat we iets wilden maken dat er nog niet was. Speels, humoristisch. Wat het ging worden, dat moesten we zelf ontdekken. Maar we waren natuurlijk nieuwsgierig, en niet bang om alles een ferme schop te geven.’ Het omslag van het eerste nummer - dat toen nog niet de kenmerkende, slanke vorm had, maar leek op een schoolschrift - was helemaal bedekt met clichés in typemachineletters als ‘goedkoop is duurkoop’ en holle frasen als ‘wie zal het zeggen’, ‘ja ja’ en ‘je meent het niet’.

De samenwerking met Frits Jacobsen liep snel spaak. Al na het eerste nummer van Barbarber hield hij het voor gezien. De Amsterdamse vrienden besloten te doen alsof de hele redactie was opgestapt en vervangen was door drie kersverse redacteuren. Daarop kozen zij ieder een pseudoniem. Marsman werd J. Bernlef, Bron werd J. Brands, en Stigter werd K. Schippers. Die namen stonden trots vermeld in het colofon.

Stigter had het idee voor zijn pseudoniem gekregen tijdens zijn werk bij de boekenimporteur Van Ditmar. Hij had zaken gedaan met een Haagse boekenhandelaar, en die had zijn naam in een brief verhaspeld als ‘Schippers’. Dat was een prima naam, al moest er een letter voor. De ‘K’ leek hem wel een aardige letter, en de punt na de letter maakte het mysterieus en chique. ‘Ik had natuurlijk geen idee dat die naam later op al mijn boeken terecht zou komen: K. Schippers.’

Ongesigneerd droeg Stigter twee gedichten bij aan het eerste nummer van Barbarber: ‘At the café rendez-vous’ en ‘Poème cinématographique’. Ze vormden ook meteen zijn ‘officiële’ debuut als dichter. Daarvoor had hij eigenlijk nooit gedichten geschreven. Hij maakte wel eens notities - op een blaadje had hij op een dag geschreven: ‘als je goed om je heen kijkt zie je dat alles gekleurd is’ - maar het was nooit in hem opgekomen om iets met die notities te doen. Laat staan ze op te sturen naar de redactie van een literair tijdschrift.

Enorme lol

‘At the café rendez-vous’ was de titel van een liedje van Doris Day, dat destijds op de radio te horen was, en zijn gelijknamige gedicht had Stigter opgebouwd uit regels die hij om zich heen had gezien op straat in Amsterdam-Oud West, de buurt waarin hij was opgegroeid. Het waren opschriften, ‘Let op de tram’, reclameteksten die in hanenpoten op een stuk karton op de deur van een kroeg waren geschreven, ‘Even pauze, dat smaakt’, en een regel die stond geschilderd op de ruit van een café bij de Wiegbrug over de Kostverlorenvaart: ‘De brug is open, even een borrel kopen.’

‘Ik had er enorme lol in om nu juist zulke zinnen te publiceren,’ grinnikt Stigter. ‘Je kon er eigenlijk niet mee aankomen, en juist daarom deed ik het tóch. Ik hou helemaal niet van poëzie die zo nodig poëzie moet zijn. Het was - en het is - me al gauw te brallerig. Een paar interessante zinnetjes gek afbreken, in het wit op een pagina zetten, en het lijkt al gauw heel wat met dat eeuwige gelamenteer en het uitstorten van gevoelens, van het gaat toch zo slecht en ik voel me niet goed. Ik had me voorgenomen het heel anders te doen.’

Foto: Philip Mechanicus

Gewoon van de straat

Daarmee is niets teveel gezegd, al valt niet te ontkennen dat ook Stigters vroegste poëzie steunde op een traditie. Zo was ‘Poème cinématographique’ in Barbarber opgedragen aan Kurt Schwitters. ‘Wat heel gek was, want die was toen al dood. Maar goed: Schwitters had net een tentoonstelling in het Stedelijk Museum gehad, en ik was daar erg van onder de indruk. Met mijn vrienden sprak ik veel over hem, en ook over Hans Arp. We waren gefascineerd door de readymades van Dada. Schwitters haalde zijn materiaal ook gewoon van de straat. IJzer, stukken hout. Hij had mijn ogen geopend. Schwitters had mij duidelijk gemaakt dat overal iets vandaan kon komen. Dat je nooit precies weet waar iets zich zal aandienen.’

‘Poème cinématographique’, de titel zegt het al, diende zich aan in de bioscoop. Bioscoop Royal om precies te zijn, op de Nieuwendijk, waar ook nog Centraal, Passage en Parisien gevestigd waren. Stigter kwam daar als klein jongetje al vaak samen met zijn moeder, een verwoed filmliefhebster. ‘We gingen van de oorlog meteen de bioscoop in.’ Later ging Stigter alleen of met vrienden bijna elke dag. Hij zag de films van Eddy Constantin, The killing van Stanley Kubrick, maar ook een heleboel b-films. ‘Als het maar bewoog.’

In Royal speelde de organist Bernard Drukker in de pauze liedjes op het hammondorgel, die het publiek kon meezingen. ‘De halve Jordaan en heel Oud West zat daar in de zaal, en iedereen vond het heerlijk om mee te zingen. Op het doek werden de teksten van de liedjes geprojecteerd. De muziek van Drukker had een hoog la la la-gehalte.’ Op een dag was dat letterlijk zo geweest, en werd er op het doek geprojecteerd: ‘lalalalalalala’, ‘lalalalala’. Dat sloeg Stigter met verbijstering. ‘Ik dacht: dat is toch niet mogelijk? Staat dat er echt? Het was alsof de oervorm van taal daar ineens voor me verscheen. Hoe lang was dit te zien? Een seconde of twintig, misschien - en floep, weg was het weer. Ik wist onmiddellijk: dit is prachtig om in Barbarber te zetten.’

Stigter noteerde daarop de tekst die op het scherm was verschenen zo letterlijk mogelijk. ‘De regels zijn natuurlijk geschreven op een melodie, maar welke melodie, dat weet ik niet meer.’ Vervolgens zette hij er een Franse titel boven, die het gedicht een deftigheid verleende die het nu juist niet verdiende. ‘Nee, precies. Daar ging het nu juist om. Kijk, achteraf kun je natuurlijk allerlei theorieën bedenken bij zo'n gedicht als dit. Maar die theorieën die had ik op die leeftijd helemaal niet. Dit is poëzie van de straat, van iemand die buiten kwam en om zich heen keek. Zo'n gedicht verzin je niet achter je bureautje. Het is brutaal en ordinair - en dat stond mij aan. Ik was bedwelmd door het gewone.’

Originele pagina's uit Barbarber 1, 1958. Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden