Awater. Jaargang 2

[p. 8]

Het verleden is een gat

De Ierse dichter Seamus Heaney ontving in 1995 de Nobelprijs voor de literatuur ‘for works of lyrical beauty and ethical depth, which exalt everyday miracles and the living past’. In Ierland is hij ongekend populair, en ook in Nederland is Heaney geen grote onbekende door zijn optredens op Poetry International. Peter Nijmeijer vertaalde voor Awater vijf gedichten en laat u nader kennismaken met de dichter Seamus Heaney.

Door Peter Nijmeijer

Ieren in het algemeen en Ierse schrijvers in het bijzonder hebben een neiging het Ierse verleden steeds maar weer te herinterpreteren, een behoefte die erop wijst dat zij niet in staat zijn dat verleden voorgoed bij te zetten. Men kan daar een vraagteken bij plaatsen, maar in zekere zin is dit een gezonde houding. Alles verandert, dus ook de interpretatie van het verleden. En dus zijn Ieren die zich graag met de invulling van hun identiteit bezighouden in feite met iets heel dubbelzinnigs bezig. Ze zoeken zekerheid, maar twijfelen uit zelfbehoud. Het verleden bestaat, maar het bestaat niet zoals het zou moeten bestaan. Uiteindelijk is het werk van Samuel Beckett de culminering van deze opvatting: het verleden is een gat.

Maar toen Beckett in 1969 als derde Ier de Nobelprijs voor de Literatuur won, reageerden de Ieren niet zo uitbundig als in 1995, toen de dichter Seamus Heaney dezelfde eer te beurt viel. Een weeklang was er geen programma op de Ierse tv en radio denkbaar zonder een bijdrage van of over Heaney. De Ieren beschouwen Heaney als een van hen, terwijl ze in Beckett hooguit een bewonderenswaardige balling zagen. Bovendien wees menigeen erop dat de in Noord-Ierland geboren Heaney al dertig jaar een verblijf in Dublin prefereert. Op het eerste gezicht lijkt dat te wijzen op een waardeoordeel dat Heaney bij de populistische schrijvers en Beckett bij de compromisloze avant-garde indeelt. Toch is dit maar ten dele waar. Heaney heeft in zijn werk een evolutie doorgemaakt van de Keltische Yeats via de protesterende Joyce naar de compromisloze Beckett. In zijn laatste vier, vijf bundels heeft hij een geheel eigen poëzie ontwikkeld waarin eigenlijk alledrie zijn voorgangers samensmelten.

Tegenstellingen

Het woord smeltkroes dringt zich op, maar dan gevat in die hoogsteigen toon en dictie die door sommige critici tot ‘Heaney-speak’ werd omgedoopt. Die smeltkroes vindt zijn oorsprong in zijn achtergrond. In 1939 werd hij geboren in het gehucht Mossbawn, op de grens van protestantse en katholieke enclaves, in Ulster. Tegenstellingen bestonden er heel dicht bij elkaar. Aan de ene kant de katholieke boeren en de typisch Ierse moerassen, aan de andere kant het landgoed Moyola Park met zijn gecultiveerde tuinen en velden, domein van een Britse adellijke familie.

Ook binnen het eigen gezin bestond die tegenstelling. Seamus was de oudste van een boerenfamilie van negen kinderen en de enige die mocht ‘doorleren’, eerst op een kostschool in Derry en vervolgens aan Queen's University in Belfast, waar hij kennismaakte met de pijlers van de Britse cultuur die hij nooit heeft willen afwijzen. Aan de ene kant voelt hij zich thuis op de boerderij (‘Ook de Nobelprijs heeft Seamus niet veranderd,’ zei een van zijn broers), getuige de vele gedichten die hij over zijn achtergrond schreef. Aan de andere kant voelde hij zich in de vakanties, terug op de boerderij, soms wel een buitenstaander. Of liever: een observator. Heaney is zowel een deelnemer als een observator.

Deze twee achtergronden hebben Heaney een levenslange fascinatie voor tegenstellingen bezorgd. Een van zijn gedichten uit de bundel The Haw Lantern (1987), ‘Terminus’, omschrijft het als volgt: ‘Twee emmers waren lichter te dragen dan één./ Ertussen in groeide ik op.’ Die behoefte om de tegenstellingen te verzoenen, maken hem dan ook tot een fervent voorstander van het oplossen van de Noordierse ‘troubles’ - zeer tot ongenoegen van radicale ira-leden, die vinden dat een zo beroemd dichter zich voor de katholieke zaak moet inzetten. Een gedicht als ‘Van de grens van het schrijven’ is daar een ironisch commentaar op. Op een andere manier gaat ook het titelloze gedicht ‘Toen de monniken van Clonmacnoise’, uit de bundel Seeing Things (1991), over deze tegenstellingen. Het gedicht verhaalt over een verschijning aan een kloostergemeenschap in het middeleeuwse Clonmacnoise: een bemanningslid van een visionair luchtschip daalde af naar het klooster, maar kon niet blijven en moest door de monniken teruggeholpen worden naar zijn schip omdat hij anders in ‘het menselijke element zou verdrinken’, zoals hij het omschreef. Je kunt even van de fantasie proeven, maar je moet onherroepelijk terug naar je plaats van herkomst - een opvatting die bijzonder Iers is.

Gevecht

Vandaar dat Heaney elders de spanning tussen verbeelding en werkelijkheid wel eens vergeleken heeft met trampolinespringen. Net als de trampolinespringer, die heel even met zijn hoofd in de wolken verkeert, komt de dichter weer terug op aarde. Om vervolgens een nog hogere sprong naar het verbeelde te wagen en dan bij terugkeer te merken dat de grond anders aanvoelt na al die uitstapjes.

Heaney is een dichter die zulke uitstapjes niet schuwt, maar die daarnaast gedichten over zijn achtergrond blijft schrijven. Daarmee past hij in het rijtje Nobelprijs-winnende dichters zoals Czeslaw Milosz, Joseph Brodsky en Derek Walcott, allemaal dichters die het particuliere in het universele vertaalden. Wat Heaney's poëzie daarenboven spannend maakt is het gevecht dat hij aangaat met de beperkingen die zijn Iersheid aan zijn dichterschap lijkt op te leggen. Daarom grijpt Heaney net zo vaak terug op ‘het eerste koninkrijk’ als op zijn eigen koninkrijk.

Peter Nijmeijer is dichter, essayist en vertaler. Naast gedichten van Seamus Heaney vertaalde hij ook werk van onder andere T.S. Eliot, Georg Buchner, Paul Celan en Hans Magnus Enzensberger. Momenteel bereidt hij een nieuwe bloemlezing uit de poëzie van Seamus Heaney voor. Deze bundel verschijnt zomer 2004 bij uitgeverij Meulenhoff.

De engte rond die ruimte, het absolute niets
als de auto stopt op de weg, de soldaten merk
en nummer controleren, en jij er nog meer ziet

terwijl er één zijn gezicht naar je raam buigt,
daarachter op de heuvel, loerend langs de loop
van een wapen dat jou naar zich toe zuigt

en je weet dat ze alleen maar vragen stellen
tot een geweer ‘oké’ wenkt en je doorrijdt,
zogenaamd onverschillig, geen zucht naar rellen -

en toch een beetje leger, een beetje ontdaan,
zoals altijd door dat trillen in je ziel,
onderworpen, ja, en vreemd gehoorzaam.

Dus rijd je door naar de grens van het schrijven
waar 't opnieuw gebeurt. Mitrailleurs op een driepoot;
sergeants met walkie-talkies, die gegevens blijven

herhalen over jou, wachtend op de verlossende klik
die je vrijspreekt en doorlaat; de scherpschutter
die je uit de zon in het vizier houdt als een havik.

En opeens ben je erdoor, aangeklaagd maar vrij-
gelaten, alsof je van achter een waterval kwam
op de zwarte stroom van een asfaltweg, voorbij

de slagbomen, de pantservoertuigen, eruit,
tussen wachtposten door die vloeien en wijken
als boomschaduwen in de blinkende voorruit.

Toen de monniken van Clonmacnoise, zo staat er
In de annalen, aan het bidden waren in het oratorium
Verscheen er boven hen een schip in de lucht.

Erachter sleepte zich het anker zo diep voort
Dat het aan het altaarhek bleef haken
En toen, terwijl de grote romp schokkend tot stilstand kwam,

Gleed een bemanningslid langs het touw naar beneden
En rukte om het los te wrikken. Maar tevergeefs.
‘Deze man kan ons leven hier niet verdragen

En verdrinkt,’ zei de abt, ‘tenzij we hem helpen.’ Dus
Hielpen ze hem, voer het bevrijde schip weg en klom de man
Terug uit het wonderbaarlijke zoals hij het gekend had.

Uit: Squarings