Awater. Jaargang 2

[p. 9]

Poëzie stinkt niet

Kan een dichter leven van de pen? Nee, is het antwoord. Wie een fulltime dichtersleven wil leiden, zal zijn inkomsten uit meer dan zijn bundels alleen moeten halen: het schnabbelcircuit, subsidies aanvragen of journalistieke nevenactiviteiten vervullen. Hoe ver ga je daarin? En niet te vergeten: wat schuift het? Awater vroeg het een aantal dichters.

Door Christiaan Weijts

‘Het is het slechtst betaalde kunstenaarsschap ter wereld.’ René Puthaar maakt zich geen illusies: ‘Er is geen enkele dichter die louter van zijn gedichten kan leven’, zegt hij. ‘En dat geldt zelfs voor gevestigde dichters als Gerrit Kouwenaar. Als hij schilder was geweest, zou hij waarschijnlijk kapitalen krijgen.’

Het sombere rekensommetje is snel gemaakt. Een dichtbundel verschijnt meestal in een oplage van 500 tot 1.000 exemplaren. Volgens het standaardcontract dat elke auteur ondertekent, ontvangt de dichter tien procent van de verkoopprijs van elk verkocht exemplaar aan royalty's (exclusief btw) op zijn bankrekening. De 12,5 procent, ook al geen vetpot, die je krijgt bij verkoop van meer dan 5.000 exemplaren, is iets dat waarschijnlijk voor geen enkele dichter is weggelegd. Om maar te zwijgen over de onbereikbare 15 procent voor de bestsellers, waarvan er meer dan 10.000 over de toonbank zullen moeten.

De gemiddelde bundel kost zo'n 15 euro. Als er duizend worden verkocht, in het meest optimistische geval, zou je er 1.500 euro rijker van worden, al zitten de meeste dichters hier ruim onder.

‘Ik heb wel eens gedacht dat het beter zou zijn als dichters hun gedichten zelf zouden gaan verkopen, met de hand geschreven’, zegt Puthaar. ‘Dan zou het misschien wat meer in de buurt kunnen komen van de bedragen die er in de wereld van de beeldende kunst omgaan.’

Toch wil Puthaar geen andere baan naast zijn dichterschap nemen. ‘Dan ben je toch een beetje een zondagsdichter. Ik ga niet parttime bij de bakker werken. Je leeft helemaal voor de poëzie of niet.’ Hij heeft zijn werk opgezegd toen hij ging dichten. Hij is in staat het hoofd boven water te houden omdat hij een vriendin heeft die werkt. ‘Maar alleenstaande dichters zullen het erg moeilijk hebben.’

Nee, rijk worden van royalty's is voor geen enkele dichter weggelegd, weet ook Ramsey Nasr. ‘Tel uit je verlies’, concludeert hij, als hij hetzelfde rekensommetje gemaakt heeft. Wie toch nog van de poëzie een bestaan wil opbouwen, zal andere bronnen van inkomsten moeten aanboren. Nasr: ‘Je moet het dan hebben van de nevenactiviteiten, optredens op festivals, voorleesavonden in bibliotheken, openbare interviews.’

Zelf verkeert hij in een luxe situatie: ‘Ik kan gemakkelijk leven, ook door mijn werk als acteur. Ik krijg soms geld op mijn rekening en dan denk ik: o ja, dat heb ik ook nog gedaan.’

Ook Jean-Pierre Rawie kan het redelijk redden, zegt hij, maar niet van de royalty's alleen. ‘Aan mensen die dichten vragen ze vaak: en wat doe je eigenlijk voor werk? Er wordt aangenomen dat dichten iets is dat je erbij doet, maar ik vind dat dat niet kan.’

Waar haalt hij zijn inkomsten vandaan? ‘Vroeger had je de mecenaten, nu heb je het systeem van lezingen geven en op podia optreden. Ik schrijf ook wel eens stukken in de krant, dat soort dingen. In elk geval moet het iets zijn dat met het dichten zelf te maken heeft. De poëzie en de optredens moeten elkaar bevruchten, als het goed is. En het kan ook de verkoop van je boeken weer stimuleren, als er net iets uit is.’

Met flink veel schnabbelen, optreden, stukjes in de krant schrijven en voorlezen slagen sommige dichters er toch nog in een redelijk inkomen bij elkaar te sprokkelen. Veel van hen staan ingeschreven bij de stichting Schrijvers School Samenleving (sss), die bemiddelt voor dichters. In de stal van de stichting zitten, naast jeugdboekenauteurs en schrijvers van volwassen literatuur, dichters als Jean-Pierre Rawie, Ilja Leonard Pfeijffer, Menno Wigman, Rob Schouten, Pieter Boskma en Remco Campert.

‘wij houden de beschikbaarheid van auteurs bij, en weten welke auteur voor welk evenement geschikt is’, zegt Margreet Ruardi, directeur van de sss. Jaarlijks regelt de stichting zo'n vijfduizend opdrachten. Over het jaar 2002 waren dat er 2.600 bij de jeugdboekenschrijvers en 2.200 voor de volwassenenliteratuur. Hoeveel dichters er in die laatste categorie zitten weet Ruardi niet. ‘In elk geval is dat niet de meerderheid.’

En dan de hamvraag: wat vangen de dichters ervoor? De stichting hanteert een minimumbedrag van 225 euro, waar in veel gevallen ook nog 55 euro subsidie van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen bovenop komt.

‘Maar een schrijver of dichter kan ook zijn eigen tarief bepalen’, zegt Ruardi. ‘Daar is geen richtlijn voor te geven. Een beroemde schrijver of dichter die voor een avondvullend programma wordt gevraagd, heeft daar veel voorbereiding voor nodig, en kan dan soms wel 1.300 euro vragen.’

Het honorarium hangt ook van de opdrachtgever af. ‘Als het bedrijfsleven een verzoek doet om iets exclusiefs te schrijven, kan dat wel oplopen tot enkele duizenden euro's.’

Niet elke dichter wordt even vaak gevraagd, en het hangt er ook van af of de dichter toevallig op dat moment in de spotlights staat door de verschijning

[p. 10]

van een nieuwe bundel. ‘Zodra er bekend is dat er een nieuwe bundel van Jean-Pierre Rawie uitkomt, komt er een redelijke stroom aanvragen. Maar dichters als Judith Herzberg of Rutger Kopland treden niet wekelijks op.’

‘De meeste schrijvers en dichters vinden het prettig na een periode van behoorlijke eenzaamheid waarin ze aan hun boek werken, naar buiten te treden en hun lezers te ontmoeten. En het kan weer behoorlijk wat publiciteit genereren.’

Eén van de meest gevraagde auteurs is Gerrit Komrij, die regelmatig van Portugal naar Nederland reist. ‘Ik had vijf afspraken voor hem staan in de afgelopen boekenweek. Als Dichter des Vaderlands kan hij natuurlijk veel hogere tarieven rekenen.’

Ook Ramsey Nasr krijgt regelmatig telefoontjes van de stichting. ‘Maar ik heb het geluk dat ik in de luxe positie verkeer dat ik als dichter ervoor kan kiezen alleen de evenementen te doen die ik leuk vind.’ Het aantal optredens varieert heel sterk: soms is hij een halfjaar niet in touw, en dan zijn er ineens veel festivals achter elkaar. ‘Vooral in Vlaanderen gebeurt er veel in het begin van het kalenderjaar.’

Zou te veel optreden ook nadelig kunnen zijn voor de artistieke productie? Nasr: ‘Heel vaak zit er ook een feest aan vastgeplakt en dat is funest.’

Over het honorarium dat hij voor een optreden vraagt, maakt hij zich nooit zo druk, al wil hij geen concrete bedragen noemen. ‘Als het niet via de stichting gaat vraag ik meestal: wat krijgen de anderen? Dan hoor je soms achteraf dat iemand anders toch meer heeft gekregen. Menno Wigman kreeg laatst ergens drie keer zoveel, vertelde hij mij in de pauze. Tsja. Moet ik daar dan achteraf achteraan gaan zitten? Laatst heb ik ergens opgetreden voor wat boekenbonnen, gewoon omdat het een leuk evenement was, en dan hoor ik dat iemand anders 900 euro kreeg. Misschien moet ik harder zijn.’

Het commerciële circuit

Dichters die ook uit het commerciële circuit inkomsten willen halen, staan daarnaast ingeschreven bij het literair agentschap Sebes en Van Gelderen. Het gaat om enkele tientallen, onder wie Gerrit Komrij, Ingmar Heytze, Maarten Doorman, Driek van Wissen, Ruben van Gogh, Pieter Boskma, Anton Korteweg en Menno Wigman.

Onder het motto ‘Dichter bij Werk’ bemiddelt het agentschap tussen dichters en bedrijven en overheidsinstellingen. Paul Sebes legt uit hoe dat in zijn werk gaat: ‘We proberen actief te werven door mailings aan bedrijven, overheidsinstellingen en reclamebureau's te sturen.’

De klussen die schrijvers en dichters hiermee binnenhalen zijn heel divers: ‘Een medewerker van de raad van bestuur van een grote verzekeraar is fan van een bekende dichter, en kreeg als afscheidscadeau een speciaal voor hem handgeschreven gedicht. Laatst wilde een bedrijf een gedicht op een keramieken schaal. Het ministerie van oc&w wilde een mooie voorpagina met gedichten. En er is ooit een werving- en selectiebureau voor secretaresses geweest die een kleine bundel wilde, deze is door zeven dichters geschreven. Nu is er een verzoek binnengekomen van een begraafplaats, waar ze nieuwe bankjes willen, en op die bankjes moeten dan dichtregels komen die iets met de dood te maken hebben, ter verfraaiing en ter vertroosting.’

Ook hier de vraag: hoeveel levert het op? ‘Dat ligt heel erg aan de dichter. Bij de heel bekenden kan het oplopen tot enkele duizenden euro's, maar vaker gaat het om een paar honderdjes. Ik werk nooit met vaste tarieven. Het kan verschillen van vijfhonderd tot vijfduizend euro. Het hangt ook van de opdrachtgever af. Soms vraag je aan Philips zes keer zoveel dan aan de bieb in Bussum.’

Ook hier is Komrij de meest gevraagde. ‘Andere dichters hebben soms jaren geen opdrachten via mij, en andere juist weer heel veel. Je moet ook bedenken dat veel organisatoren weinig van poëzie weten. Dan gaat het van: als ik het maar volgende week heb en als het maar rijmt.’

Maar een echt regelmatig inkomen krijgen de dichters er zeker niet door. Sebes: ‘Ze moeten het als een extraatje zien.’

Ramsey Nasr moet niets van commerciële opdrachten weten. ‘De enige reden die ik kan bedenken waarom dichters dit doen, is dat ze door hun financiële situatie gedwongen worden. Als acteur speel ik ook niet in een reclamespotje.’

Wel doet Nasr soms mee aan projecten met ideële doelstellingen, zoals enige jaren terug voor de stichting ‘Varkens in nood’. ‘Dat is een gunst die ten goede komt aan het welzijn voor dieren.’ Ook werkte hij mee aan een overheidsproject waarbij gedichten op gevels werden geschilderd in Gent, in verband met de poëzie-route.

Jean-Pierre Rawie doet ook niet mee in de commerciële hoek. ‘Ze vragen me wel eens. Laatst kreeg ik een verzoek van een kapperswinkel. Die heb ik doorverwezen naar iemand die dat beter kan. Maar sommige interessante opdrachten neem ik wel aan. Zo wilde Groningen een gedicht op de Grote Markt hebben.

Daar moeten ze natuurlijk wel flink voor dokken.’

Werkbeurs

Veel dichters zijn aangewezen op een andere bron van inkomsten: het Fonds voor de Letteren. Een auteur die minstens twee boeken heeft gepubliceerd bij een erkende uitgever, kan hier een werkbeurs aanvragen, vertelt Nico de Wit, administrateur van het Fonds. Een commissie, waarin steeds wisselende personen zitten, beoordeelt of het werk van voldoende kwaliteit is, en stelt de hoogte van de beurs vast.

De Wit: ‘Tot 2001 financierde het Fonds een schrijversleven, met een jaarlijks bedrag. Daarna is er een nieuwe regeling ingegaan, waarbij schrijvers en dichters een “projectwerkbeurs” krijgen. Nu is een bepaald bedrag gekoppeld aan een bepaald project, dat soms een looptijd van enkele jaren heeft. Maar vooral bij de dichters is het moeilijk om ze daar helemaal op vast te pinnen. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat een dichter al wel iets ingeleverd heeft, maar dat de uitgever het nog op de plank houdt, omdat er al veel poëzie verschenen is in die periode. Voor de dichter is het project dan al voltooid.’

De hoogte van de beurs verschilt heel sterk, van 4.538 euro tot 68.067 euro voor grote meerjarenprojecten voor mensen die al langer meedraaien. Uit het jaarverslag 2000-2001 van het fonds blijkt dat slechts een paar dichters in 2001 in de hoogste subsidieregionen komen: Jacques Hamelink, Tonnus Oosterhoff en Esther Jansma (voor poëzie en proza).

Voor de andere gesubsidieerde dichters lag het bedrag voor een bundel in dat jaar ongeveer tussen de zevenduizend en de twintigduizend euro. Zo kreeg Menno Wigman 6.807 euro voor een bundel, evenals Astrid Lampe. Hester Knibbe ontving 9.076 euro voor Een zuil van basalt, Jacob Groot 11.345 euro voor de dichtbundel Voor het begin van de godsdienst en Margreet Schouwenaar 18.151 euro voor Van het woord AH. In de nog hogere regionen zien we Leonard Nolens, met 22.689 euro, en Lidy van Marissing met 36.302 euro voor een dichtbundel.

Ook verschaft het Fonds voor de Letteren reisbeurzen, al vallen dichters hierbij niet vaak in de prijzen. In de jaren 2000 en 2001 zijn er twee uitgekeerd aan dichters: ‘Jean Pierre Rawie verbleef in Italië voor research en inspiratie in verband met een nieuwe dichtbundel. €1.361’, meldt het jaarverslag voor het jaar 2000, en voor het jaar erop: ‘Oscar van den Boogaard verbleef in de Verenigde Staten voor research in verband met een nieuwe bundel: Sensaties. €3.074.’

Maar ook met een beurs is het vaak moeilijk om het hoofd boven water te houden, vertelt Mark Boog, die sinds 2002 subsidie heeft. ‘Zorgen over geld, dat dreigt eigenlijk voortdurend. Je moet het een beetje zien te redden.’ Ook omdat hij niet zoveel in het schnabbelcircuit doet: ‘Dat is mijn hobby niet echt.’ Wel wil hij in de toekomst wat extra inkomsten genereren door bijvoorbeeld ergens een column te gaan schrijven.

‘Een dichter is eigenlijk het type mens dat het zou verdienen om zonder geldzorgen op de wereld te komen’, vindt René Puthaar. ‘Mensen zoals Roland Holst bevonden zich vroeger in die ideale situatie. Al had je ook jongens als Arthur Rimbaud, die later wapenhandelaar is geworden. Dat kan ook altijd nog. Daar schijnt erg veel vraag naar te zijn tegenwoordig.’

Christiaan Weijts schrijft artikelen over onder meer kunst en cultuur en is redacteur van het Leids universitair weekblad Mare.