Awater. Jaargang 2

[p. 14]

De suggestie van Nijhoff

Ik ging naar Bommel om de brug te zien.
Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden
die elkaar vroeger schenen te vermijden,
worden weer buren. Een minuut of tien
dat ik daar lag, in 't gras, mijn thee gedronken,
mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd -
laat mij daar midden uit de oneindigheid
een stem vernemen dat mijn oren klonken.

Het was een vrouw. Het schip dat zij bevoer
kwam langzaam stroomaf door de brug gevaren
Zij was alleen aan dek, zij stond bij 't roer,

en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren.
O, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer.
Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren.

Door Ilja Leonard Pfeijffer

Dit is het gedicht ‘De moeder de vrouw’ (uit: Nieuwe gedichten, 1934) van Martinus Nijhoff. Het is een van de beroemdste gedichten van een van onze beroemdste dichters. Dit zou reden kunnen zijn het gedicht te verguizen, en er zijn er nog meer: er wordt thee in gedronken, het woord ‘oneindigheid’ komt er in voor en ook nog God. En het ergste is dat het gedicht totaal begrijpelijk is. In simpele, ondubbelzinnige bewoordingen vertelt het het simpele verhaaltje van dat je naar Bommel gaat om de brug te zien en het lukt nog ook, je ziet de nieuwe brug. Dat moet uitbundig gevierd worden met een kopje thee in het gras en dan lig je daar zo'n beetje te lummelen en wat gebeurt er? Geloof het of niet, er komt een schip voorbijvaren. Aan het roer staat een vrouw die psalmen zingt en even denk je dat zij je moeder is. Goed verhaal! Toch is het een goed gedicht. Hoe kan dat?

Het leuke van gedichten is dat ze nooit over datgene gaan waar ze over gaan, tenzij het slechte gedichten zijn. Alle goede gedichten gaan niet zozeer over wat ze zeggen, als wel over hoe dat wordt gezegd. De betekenis van de poëzie is niet haar mededeling, maar de taal en de muziek van de taal waaruit zij bestaat. Nu is het niet Nijhoffs grote ambitie geweest voor dit gedicht om de taal op grootse en baldadige wijze te verknoeien en in ongehoorde nieuwe vormen opnieuw op te bouwen. De charme van de taal in dit gedicht is gelegen in de onnadrukkelijke, bijna nonchalante manier waarop de zinnen geplooid worden naar de vormeisen van het sonnet. Uitdrukkingen als ‘een minuut of tien’ en ‘mijn thee gedronken’ zijn pure, platte, prozaïsche spreektaal, maar ze voegen zich naar de zacht ruisende, rinkelende muziek van het gedicht zoals room in een vissoep. En wanneer de idyllisch nippende landschaps-genieter wordt opgeschrikt door een stem, schrikt ook de taal zodat zij zich bijna verslikt: ‘laat mij daar midden uit de oneindigheid / een stem vernemen dat mijn oren klonken’ is een ongewone manier om te zeggen ‘toen hoorde ik in dat oneindige landschap een stem die klonk in mijn oren en die stem deed mijn oren gonzen.’ Bij de tweede grote schrik van het gedicht, wanneer de brugtoerist denkt dat het zijn moeder is die voorbij vaart, krijgt de taal nog meer de hik. ‘En wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren’ is op het randje van ongrammaticaal. Het valt ons niet meer zo op, omdat dit gedicht zo beroemd is dat wij deze regel vaak genoeg hebben gehoord om hem bijna gewoon te vinden, maar welbeschouwd is hij net zo raar als ‘en wat ik at proefde ik dat aangebrand was’ of ‘wat ik downloadde bemerkte ik dat een mpeg van Jill Kelly was’ of ‘wat jij mij vraagt hoor ik dat de weg naar het station is’. De taal slaat uit het lood zodra de ikfiguur uit het lood wordt geslagen. Iconiciteit heet dat, dat de taal imiteert waarnaar het gedicht verwijst, en iconiciteit is altijd goed, je kunt er niet genoeg van hebben.

Maar ook als je het verhaaltje van de brug, de thee, de psalmen en de moeder hebt begrepen en als je hebt geproefd hoe de taal zich soepel over de verzen plooit en hikt op de juiste momenten, ben je nog niet klaar met dit gedicht. Je blijft het herlezen. En dat komt niet



door wat er staat, maar door wat er niet staat. De grote kracht van dit gedicht is gelegen in de suggestie. Het zegt één ding, maar bedoelt honderd andere dingen. Het simpele, verstaanbare verhaaltje is niets dan de oppervlakte, zoals een dun laagje ijs op een meer waaronder duistere diepte donkert, wemelend van onvermoed leven. Dit is helemaal geen begrijpelijk gedicht, want wat je onmiddellijk begrijpt, is niet waarom het gaat.

Schijn

Die moeder is natuurlijk dood, dat kunnen we op onze vingers natellen. En ze was een goede, lieve moeder, zoals het moeders van dichters betaamt, dus wordt zij gemist. Dit staat nergens en lijkt daarom een wankele basis voor een interpretatie, maar toch is het zo. Waarom zou het anders zo'n schok zijn geweest voor de ikfiguur om te denken dat hij zijn moeder zag? Het gedicht schuurt langs muren van onbereikbaarheid en gemis. Waarom zou het anders over een brug gaan? Waarom zou er anders zo nadrukkelijk vermeld worden dat de ‘twee overzijden / die elkaar vroeger schenen te vermijden’ door die brug ‘weer buren’ zijn geworden? Geldt dat niet voor elke brug? En als dat voor elke brug geldt, waarom zou het hier dan desondanks zo expliciet gezegd worden? Dat kan toch alleen maar betekenen dat het feit dat een brug een brug slaat in de onderhavige situatie kennelijk speciaal van groot belang is? En waarom zou dat hier speciaal relevant zijn? Omdat het iets te maken heeft met de ikfiguur en zijn moeder. Als zijn moeder inderdaad dood is, is zij voor hem even onbereikbaar als de ene oever van de Waal voor de andere. En net zoals de brug de oevers weer buren maakt, zo wordt op deze dag bij Bommel op miraculeuze wijze een brug geslagen tussen het oneindige landschap van deze wereld en het hiernamaals. Voor een kort moment denkt de ikfiguur dat de twee oevers weer buren zijn en dat zijn moeder de onoverbrugbare kloof tussen daar en hier heeft overbrugd. Op deze manier vormt de brug bij Bommel niet alleen het decor van het gedicht, maar is het tevens een symbool voor de gebeurtenis waarvan het gedicht verhaalt.

Maar toch klopt er iets niet. Want het is maar schijn. Zijn moeder vaart niet op een binnenschip over de Waal. De afstand tot haar blijft: onoverbrugbaar. Je kunt naar Bommel gaan om de nieuw gebouwde brug te bezichtigen. Je kunt, nu de brug er is, zelfs van de ene oever naar de andere lopen. Maar sommige afstanden zijn niet te dichten, sommige rivieren zijn niet over te steken en je zult nooit in staat zijn je dode moeder terug te zien. Het feit dat je heel even denkt dat het wel is gelukt, onderstreept des te pijnlijker dat het onmogelijk is. Op deze manier worden zowel de reis naar Bommel als de brug juist het symbool voor wat er niet gebeurt in het gedicht en voor wat nooit zal kunnen gebeuren. En bij nader inzien wordt deze situatie van onoverbrugbaarheid juist heel precies getekend in het gedicht. Als de vrouw die je aan je overleden moeder doet denken aan de overkant had staan te psalmodiëren, had je naar haar toe kunnen lopen door gebruik te maken van het wonder van de nieuwe brug. Maar de vrouw is daar niet, zij bevaart een schip dat zich tussen de twee herenigde oevers in bevindt. De oevers zijn buren geworden, maar zij blijft onbereikbaar voortglijden door de vaargeul. Dat zij tergend langzaam precies onder de nieuwe brug door vaart, werkt als een lange neus naar de gedachte dat alles valt te overbruggen.

Hoewel. Bij nader inzien ligt het misschien nog complexer. Het gedicht suggereert nog iets anders. Er staat niet: ‘twee oevers die elkaar altijd hadden vermeden’, er staat: ‘twee oevers die elkaar vroeger schenen te vermijden’. De kloof die de brug overbrugt, was altijd een schijnbare kloof. En ineens begint het ook op te vallen dat ‘vermijden’ een curieus actieve vorm van onbereikbaarheid impliceert. De dichter had ook kunnen zeggen: ‘twee overzijden die elkaar vroeger niet konden bereiken’ maar dat zegt hij niet. De beide oevers waren actief bezig elkaar te vermijden. Zo scheen het althans. De kloof tussen leven en dood voldoet juist bij uitstek niet aan deze twee kenmerken die de woordkeuze van het derde vers suggereert voor de kloof tussen beide oevers. De onbereikbaarheid van de dierbare doden is geen actieve keuze van beide partijen en bovendien verre van schijnbaar. En bij nader inzien is het op

[p. 15]

het letterlijke niveau ook een beetje gek. Want over oevers van een rivier kun je dat toch eigenlijk ook niet zeggen.

Om met het laatste te beginnen: ongebruikelijke formuleringen hebben vaak een beeldend effect. Zo is het ook hier. Je ziet voor je hoe de rivier door het landschap kronkelt. Hoewel de linker oever de rechter oever nimmer zal aanraken impliceren de stroomgebiedlange ontwijkingsmanoeuvres niets meer dan een schijnbare scheiding. Juist in hun sierlijke tango die elkaars bewegingen vloeiend opvangt en spiegelbeeldig nabootst zijn beide oevers onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Besef van eenheid

Wanneer je nadenkt over de vraag wat dit impliceert over de relatie tussen moeder en zoon, begint het je te duizelen. Er zijn allerlei mogelijkheden en het gedicht sluit geen enkele mogelijkheid uit, omdat het niet expliciet verkondigt maar suggereert. Om te beginnen opent het gedicht ruimte voor allerhande min of meer metafysische of mystieke interpretaties. Bijvoorbeeld dat leven en dood in wezen één zijn en elkaar slechts schijnen te vermijden, zoals dat geldt voor dag en nacht, haat en liefde, yin en yang, en de beide oevers van één en dezelfde rivier. Je kunt dan beargumenteren dat het gedicht het verhaal vertelt van een mystiek moment van besef van de eenheid in de schijnbare tweedeling tussen leven en dood, een besef dat wordt teweeggebracht door de illusie van het weerzien met de overleden moeder. De brug wordt dan het symbool van dit besef. Voor een dergelijke mystieke ervaring moet de geest altijd in de juiste stemming worden gebracht. Ook dat kun je terugvinden in het gedicht: ‘een minuut of tien / dat ik daar lag, in 't gras, mijn thee gedronken, / mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd’ - hierdoor is het gemoed zo ontvankelijk geworden voor grote en ongewone gedachten dat het het landschap ervaart als ‘oneindigheid’. Als je het gedicht zo wilt

Martinus met zijn moeder in zijn geboortejaar
Collectie Letterkundig Museum

lezen dat het inzicht brengt in de eenheid in schijnbare onverenigbaarheid, dan kun je overwegen in de slotregel een verwijzing te zien naar de scheppende hand van god die veelheid als eenheid heeft geschapen en die het schijnbaar afgezonderd individu in die eenheid zal bewaren. Ik houd niet zo van dit soort interpretaties, maar niets in het gedicht maakt het onmogelijk om het zo te interpreteren.

Misschien was het plotselinge en schokkende besef op die middag bij Bommel van een andere aard. Dat ik een kort moment dacht dat mamma op een schip over de Waal voer en dat ik werkelijk heel even dacht dat ik haar hoorde zingen - daardoor realiseerde ik mij dat ze eigenlijk op een bepaalde manier niet helemaal is overleden. Dat ik bij een willekeurige psalmodiërende binnenschippersvrouw opeens aan haar moet denken, bewijst dat niet dat zij althans voor mij nog steeds zozeer bestaat dat ik op het raarste moment opeens aan haar moet denken? Zij is niet helemaal dood, want zij leeft voort in mijn herinnering. Met de dood is het als de twee oevers van een rivier: ze schijnen elkaar te vermijden, maar dat is niet echt zo. Zoals de ene oever de bewegingen van de andere imiteert en als het ware een besef van de andere oever in zich draagt, zo leeft mijn lieve moeder voort in mij.

Uit de dood herrezen

We kunnen nog een stap verder gaan. De schokkende gebeurtenis van de beschreven middag was misschien niet zozeer het besef van voortleven in herinnering, als wel de herinnering zelf. Misschien was het die middag voor het eerst dat de ikfiguur echt ten volle aan zijn moeder moest denken en dat hij zozeer aan haar dacht dat het zelfs even leek alsof zij aanwezig was. Zij was een tijd geleden gestorven, natuurlijk was hij verdrietig geweest, maar vervolgens had hij een beetje gewoontjes doorgeleefd, zoals dat gaat. Zijn moeder was dood, dat zij zo. Zijn leven had zijn normale loop van dagelijkse beslommeringen al gauw hervonden en eigenlijk speelde zijn overleden moeder geen rol in zijn vanzelfsprekend voortkabbelend bestaan en zeker niet in de voorgrond van zijn gedachten. Je zou kunnen zeggen dat hij haar eigenlijk een beetje was vergeten. Maar onverwachts, op een middag bij Bommel, hoorde hij een schippersvrouw psalmen zingen en daar stond zij voor hem, zo levensecht alom tegenwoordig in zijn herinnering dat het leek alsof zij uit de dood was herrezen. Zij heeft op die middag wel degelijk de onoverbrugbare rivier die de doden scheidt van de levenden overbrugd, omdat zij de Lethe, de Rivier van de Vergetelheid die de kloof vormt tussen ons en het hiernamaals, is overgestoken. Op deze manier is de nieuwe brug bij Bommel een symbool voor de gebeurtenis die in het gedicht wordt verhaald. Op deze manier werden op die middag twee overzijden die elkaar vroeger schenen te vermijden weer buren.

Maar wanneer was ‘vroeger’? Tot wanneer strekt zich de tijd uit vóór het moment dat de twee oevers elkaar de hand konden reiken? Hoe lang hebben ze elkaar vermeden? Het antwoord is simpel: zolang de nieuwe brug er nog niet was. Dit lijkt een kwestie van futiel belang, totdat we ons afvragen wat dit zou kunnen betekenen voor de relatie tussen moeder en zoon. De kloof tussen hen die op welke manier dan ook nu, in de gebeurtenis die in het gedicht wordt beschreven, is overbrugd, zou kunnen zijn ontstaan bij haar overlijden, maar het gedicht sluit niet uit dat die kloof altijd al heeft bestaan. Hoe lang hebben moeder en zoon elkaar vermeden? Zolang de nieuwe brug er nog niet was. Het gedicht laat nadrukkelijk de mogelijkheid open dat moeder en zoon elkaar eigenlijk altijd hebben vermeden, ook toen zij nog in leven was. Natuurlijk hebben zij elkaar dagelijks gezien en vreedzaam met elkaar gesproken. ‘Kopje thee?’ - ‘Alstublieft moeder’ - ‘Nou, dan kruip ik maar lekker onder de wol. Het is morgen vroeg weer dag.’ - ‘Welterusten moeder.’ Maar eigenlijk hebben ze elkaar nooit gekend. Misschien gaat het gedicht ‘Impasse’ uit dezelfde bundel Nieuwe gedichten als waarin ‘De moeder de vrouw’ staat wel over een dergelijke relatie tussen moeder en zoon:

Wij stonden in de keuken, zij en ik.
Ik dacht al dagen lang: vraag het vandaag.
Maar omdat ik mij schaamde voor mijn vraag
wachtte ik het onbewaakte ogenblik.

Maar nu, haar bezig ziend in haar bedrijf,
en de kans hebbend die ik hebben wou
dat zij onvoorbereid antwoorden zou,
vroeg ik: waarover wil je dat ik schrijf?

Juist vangt de fluitketel te fluiten aan,
haar huilend in wolk die opwaarts schiet
naar de glycine door het tuimelraam.

Dan antwoordt zij, terwijl zij langzaamaan
druppelend water op de koffie giet
en zich de geur verbreidt: ik weet het niet.

We kunnen ons voorstellen dat in dit gedicht een mislukte poging wordt beschreven om een brug te slaan over de kloof tussen moeder en zoon die pas op die middag bij Bommel, toen het eigenlijk te laat was, echt werd overbrugd. Wanneer de oevers van de Waal symbool staan voor de verhouding tussen moeder en zoon en wanneer moeder en zoon altijd min of meer soepel langs elkaar heen hebben geleefd zonder elkaar ooit echt te hebben leren kennen, dan klopt de formulering precies: dan is er inderdaad sprake van ‘twee overzijden / die elkaar vroeger schenen te vermijden.’ De onbereikbaarheid van de dierbare doden is geen actieve keuze van beide partijen en bovendien verre van schijnbaar, maar de afstand tussen moeder en zoon kan de schijn hebben van schijnbaar actief vermijden. Het gedicht is even troostrijk als wrang. Daar lig je dan in het gras, je thee gedronken, en door de liederen die opklinken van een schip herinner je je haar ineens, je overleden moeder, die je bij haar leven altijd scheen te vermijden en zij jou, gewoon, omdat dat nu eenmaal zo was, en nu is zij dood en opeens herinner je je haar, je overleden moeder, zo intens dat je denkt dat zij voor je ogen een schip bevaart en je herinnert je de afstand die altijd tussen haar en jou heeft bestaan en je beseft dat die afstand altijd schijnbaar is geweest, omdat je haar nu herinnert, je overleden moeder, en altijd in je herinnering bij je zult dragen. ‘O, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer.’ Het kan een constatering zijn: ik dacht dat daar mijn moeder voer. Maar het kan ook een wanhopige, onvervulbare wens zijn: o, dacht ik, o, dat daar mijn moeder toch mocht varen.

We horen ook hoe zij was. De vrouw op het schip lijkt op haar, want zij doet aan haar denken. ‘Zij was alleen aan dek, zij stond bij 't roer.’ Zo was zij in haar gezin. Het kwam op haar neer alles te bestieren en zij deed dat lijdzaam en dapper. En zou het voor het gedicht hebben uitgemaakt als er ‘stroomop’ had gestaan in plaats van ‘stroomaf’? Natuurlijk. De vrouw op het schip lijkt op de moeder dus zou zij nooit en tenimmer tegen de stroom op varen. Want zo heeft zij geleefd: langzaam liet zij zich met de stroom meevoeren, berustend in het onvermijdelijke, naar het wijdse bekken van de zee waarin zij nu haar rust heeft gevonden. En zij zong psalmen. Zij vond troost in de gedragen liederen over de hand van god, terwijl niemand van haar dierbaren besefte dat zij troost zocht. Waarschijnlijk kon zij mooi zingen.

Een waaier van mogelijkheden

En nu komt zij op een middag bij Bommel terug uit de dooden zij heeft een boodschap voor haar zoon. De slotregel van het gedicht is de meest suggestieve van alle verzen, omdat deze een waaier van mogelijkheden openvouwt. De verwijzing naar de hand van god kan worden opgevat als troost, of als aansporing tot berusting in de onvermijdelijke loop der dingen. Het kan een cynische boodschap zijn in de ogen van de zoon. Mooie god om te prijzen die met zijn hand alles zo heeft geschapen dat mijn moeder dood is. En geldt het eigenlijk niet voor ons allemaal, dat we door de schepping van gods hand zijn gedoemd tot niets anders in staat te zijn dan ons lijdzaam met de stroom te laten meevoeren naar aftakeling en dood? We staan aan het roer in de illusie dat we zelf onze koers kunnen bepalen, maar we doen niets anders dan de bedding volgen van de rivier en daar staan we dan, eenzaam en verlaten aan dek. En we zingen: ‘Prijs God, Zijn hand zal u bewaren.’ Maar toch is daar opeens je overleden moeder, zo dichtbij dat je denkt dat je haar kunt horen. Als het niet gods hand is die dit wonder mogelijk heeft gemaakt, dan is het in ieder geval het lied over gods hand. Liederen vermogen meer dan de schepper. Maar zij is het niet. Het is gewoon een anonieme schippersvrouw. Gods hand bewaart je helemaal niet, hij slaat je alles uit handen, bij voortduring, en als je een kort moment de droom koestert dat je iets dierbaars terug hebt gevonden, dan slaat hij je deze illusie onmiddellijk weer uit handen. Maar toch lukt het in ieder geval in dit gedicht heel even om je overleden moeder weer tot leven te wekken. Poëzie vermag meer dan de schepper. ‘Prijs God’, zong zij, ‘Zijn hand zal u bewaren’, maar de enige hand die in staat is haar te bewaren is de hand van de dichter.

En daarbij komt nog dat het helemaal geen psalm is. De psalmregel die Nijhoff citeert, ‘Prijs God, Zijn hand zal u bewaren’, komt zo niet in de psalmen voor. Het is de suggestie van een psalm, zoals het slechts suggestie is dat daar zijn moeder voer, zoals het slechts suggestie is dat je haar kunt weerzien en bewaren in je gedicht en zoals alles in dit gedicht niets meer is dan suggestie.