Awater. Jaargang 2

[p. 12]

Pom Nijhoff, homme fatale

Martinus Nijhoff is een van de bekendste dichters van Nederland, maar over zijn persoonlijk leven is weinig bekend. Tot nu toe is er ook nog geen officiële biografie over Nijhoff verschenen. Dat is niet omdat er niets over de dichter te vertellen valt. Marja Pruis zocht voor Awater uit hoe het zit met de dichter Martinus Nijhoff.

Door Marja Pruis

Zijn koosnaam Pom suggereert meer intimiteit dan daadwerkelijk aanwezig was. Martinus Nijhoff was een man die zich graag in vermommingen hulde, afgaande op de getuigenissen van zijn tijdgenoten. Iedereen had zo zijn eigen manier om Nijhoff's onkenbaarheid te typeren, ook de vrouwen die hem het meest nabij waren.

Hij vond dat je dichters in het algemeen gewoon maar beter verre van je kon houden. Zo adviseerde hij de schrijfster Emmy van Lokhorst van dichters te genieten zonder dat ze er bij waren om de boel te bederven. Dit schreef hij haar in 1922, toen zij net bezoek had gehad van Jacques Bloem. Al gauw ging ook hij bij haar langs, al was dat vooral omdat hij haar echtgenoot goed kende. Deze Hans van Loon was correspondent in Parijs voor de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Nijhoff was op zoek naar journalistiek werk, het liefst ver verwijderd van het kantoor van zijn vader aan het Haagse Lange Voorhout. De ontmoeting met Emmy van Lokhorst wakkerde zijn latente onrustgevoelens verder aan. ‘De dichter Nijhoff was dezer dagen hier,’ schreef Emmy van Lokhorst in haar dagboek. ‘Hij begreep wat het betekent te sterven en te worden herboren. Wij spraken lang en diepgaand.’

Vond hij haar aanvankelijk tamelijk hysterisch, zo schreef hij aan zijn echtgenote Netty, korte tijd later was er een heftige verhouding en een dito briefwisseling losgebarsten. Een mooie correspondentie, waarvan we als het aan Nijhoff had gelegen nooit iets hadden kunnen lezen, maar die dankzij de bewaardrift van Van Lokhorst in het archief van het Letterkundig Museum belandde.

Nijhoff was vrij doortastend in het opruimen van zijn persoonlijke papieren en werd daarin gesteund door zijn vrouw, en na hun dood door hun enig kind, Faan. Deze laatste, voluit Wouter Stefan geheten, als fotograaf werkend onder de naam Stephen Storm, was bevriend met toenmalig journalist en later hoofdredacteur van de Provinciale Zeeuwse Courant, Andreas Oosthoek. Blijkens een publicatie van Oosthoek in Maatstaf (1987, nummer 11/12) heeft hij Faan tot een staakt-het-branden van persoonlijke papieren en documenten weten te bewegen; een deel hiervan is aan het Letterkundig Museum ter beschikking gesteld, een ander deel verhuisde met Faan Nijhoff mee naar zijn woning in Zwitserland. Na zijn dood, in 1986, kreeg Andreas Oosthoek de nalatenschap van de Nijhoffs in beheer. Wát Oosthoek precies in zijn kluis opborg, is onduidelijk, tot op de dag van vandaag. Hij, sinds de jaren zeventig woonachtig in het huis van de Nijhoffs te Walcheren, werpt zich weliswaar op als biograaf van Martinus Nijhoff - aanvaardde in 1989 ook een opdracht van het Amsterdams Fonds voor de Kunst voor het schrijven van een biografie van 650 pagina's, te verschijnen in 1994 - maar verder dan twee publicaties in Maatstaf en het summier geannoteerde Brieven aan mijn vrouw (Bert Bakker, 1996) is hij niet gekomen. Bij uitgeverij De Arbeiderspers, waar de biografie een aantal jaren lang werd aangekondigd in de reeks Open Domein, leidt het project inmiddels een spookbestaan.

Betrapt

Faan Nijhoff voelde zich zijn leven lang gemangeld tussen vader en moeder, hetgeen meegespeeld zal hebben bij de destructieve omgang met de nalatenschap. Toch is juist een van de mooiste foto's die hij maakte een portret van zijn vader. Nijhoff, de 50 gepasseerd, zit in een kamerjas in de tuin, peinzend voor zich uit kijkend, een hand onder de kin. ‘Betrapt’, becommentarieerde Faan de foto in het postume televisieportret dat Jelle van Doornik van de dichter maakte (De kleine acteur, 1983). ‘Zijn moeders kind. Want dat is hij geweest. Zijn moeder is waarschijnlijk de enige geweest die hem écht volledig gefascineerd heeft.’ Al spreekt hier onmiskenbaar de beschadigde zoon, in de ooit te schrijven biografie van Nijhoff zal de moeder de vrouw een belangrijke rol spelen. Alida Nijhoff-Seyn had een sterk religieus besef dat zijn weerslag had op de poëzie van haar zoon. Over hoe diep dat ging, en hoe wenselijk dat was, werd bij zijn leven al getwijfeld. Theun de Vries beoordeelde zijn gedichten als ‘quasi-religieus’, louter ingegeven door nostalgie naar de moederfiguur. Ook A. Roland-Holst gaf aanvankelijk ronduit te kennen ‘liever Awater dan wijwater’ te hebben, maar had later toch waardering voor het geraffineerde samengaan van ‘spel’ en ‘ernst’.

De spirituele inslag van Martinus' moeder vertaalde zich in haar lidmaatschap van het Leger des Heils en later, in 1918, in een bekering tot het katholicisme. Victor van Vriesland, die als vijftienjarige klasgenoot van Pom veel bij hem thuis over de vloer kwam, zag hoe ze elke zondagochtend Scheveningse visserskinderen op bezoek kreeg die ze psalmen liet zingen waarbij zij ze op de piano begeleidde, ‘met zo'n kapothoedje op’. Haar bekeringsdrift ging zo ver dat ze haar contacten met het Vaticaan aanwendde om Martinus aldaar bibliothecaris te laten worden. Dat lukte niet; wel kreeg ze haar zoon en diens vrouw zo ver dat ze Faan toen hij elf was alsnog lieten dopen.

Netty, Faan en Martinus Nijhoff. Coll. Letterkundig Museum

Netty Nijhoff, bekend geworden onder haar schrijfstersnaam A.H. Nijhoff, had veel waardering voor haar schoonmoeder die haar eigen weg ging binnen een vooraanstaande zakenfamilie. Martinus' vader was op zijn achtentwintigste in de voetsporen van zijn vader getreden en had een bescheiden boekhandel uitgebouwd tot internationaal opererend uitgeversimperium aan het Lange Voorhout in Den Haag. Op zijn beurt koesterde Wouter Nijhoff hoge verwachtingen van zijn zonen. Oudste zoon Pim verongelukte echter in Nederlands-Indië. Pom, die in zijn jeugd erg veel ziek was en aan zijn moeder hing, had geen enkele zakelijke belangstelling.

Onder druk van zijn vader ging hij toch, in 1912, rechten studeren; hij ontving ook alleen maar een toelage als hij zijn studie zou afmaken. Netty, die hij al van het gymnasium kende, stimuleerde hem te blijven schrijven. ‘Je bent een dichter,’ zei ze tegen hem, zo vertelde ze jaren nadien aan Bibeb. Zij geloofde al in de poëzie die hij als gymnasiast schreef, en in de gedichten die hij iets later, in 1913 en 1914, in de Studenten-almanak publiceerde. Ironisch genoeg werden die allereerst door zijn vader gedrukt, als presentje voor de getuigen van het huwelijk van Martinus en Netty, in 1916. Hij was 22, zij 19. Faan: ‘Dat huwelijk was een moetje voor de famielje en ik was de schuld.’

Moetje of niet, het was ook een verbond voor het leven. Bijna. Beide echtelieden gingen weliswaar al snel hun eigen weg, met wisselende andere geliefden, officieel gescheiden werd er heel lange tijd niet. Netty vertrok begin jaren twintig naar Italië, Martinus lukte het om het juristenbestaan op afstand te houden. Hij schreef literaire kritieken en artikelen, eerst in het Nieuws van den Dag, in 1920, en vanaf 1924 voor de nrc. In 1932 ging hij Nederlands studeren in Utrecht. Zijn reputatie als dichter, waarvan de bodem al was gelegd met De wandelaar (1916) en Vormen (1924), werd geconsolideerd met Nieuwe gedichten (1934). In 1936 verscheen Het uur U. Hij werd redacteur van De Gids en schreef onder het pseudoniem Tonia de Bilt van 1934 tot 1940 kritieken in het Critisch Bulletin.

In de verschillende periodes van zijn leven had hij steeds andere mensen om zich heen. Hij was plagerig, roddelzuchtig en speelde vrienden tegen elkaar uit; zijn gezelschap was kortom, aldus Simon Vestdijk, te prefereren boven ‘een integere persoonlijkheid bij wie ik zit te gapen’. Als extraatje noemde deze nog, naast zijn onderhoudendheid en stimulerende kracht, ‘een soort hogere charlatannerie’. Hij had de neiging ongevraagd uit te leggen hoe de dingen in elkaar zaten, bijvoorbeeld de poëzie van J. Slauerhoff: ‘gejat en overschat’. Volgens Vestdijk was hij voortdurend iedereen aan het afkammen bij wijze van verbale training, en niet uit jaloezie, zoals Eddie Du Perron dacht. Wat er ook over hem werd gezegd, zijn meesterschap was onaantastbaar en onbetwist. ‘Je moet goed begrijpen,’ zei Hendrik Marsman. ‘Het is altijd Pom Nijhoff.’ Of het nu een speels booswichtje was (Vestdijk), een nomade met een leren koffertje (Faan), of een prins in het kostuum van burgerman (Elsschot), zijn formaat stond buiten kijf.

Wrede tederheid

‘Wat hebben jullie eigenlijk tegen me?’ placht Nijhoff te zeggen, meer of minder agressief. Ooit ging hij, vóór het Américain op het Leidseplein, na deze vraag te hebben gesteld op de vuist met Du Perron. Du Perron stond versteld van de kracht waarmee hij op zijn neus werd geslagen. ‘Je omgang met vrouwen,’ antwoordde Marsman toen maar een keer op de vraag, al had hij dat ook maar van horen zeggen. Nijhoff straalde een eigenaardige mengeling van arrogantie en hulpeloosheid uit, die op vrouwen een even eigenaardig effect had. Al had hij zo zijn ‘streken’ (volgens Victorine Hefting, getrouwd met uitgever Bert Bakker) en werd je wel eens wat moe van zijn ‘practical jokes’ (aldus dichteres Clara Eggink, getrouwd met J.C. Bloem), zijn aanwezigheid vergoedde veel. Waar hij kwam werd het ‘lichter en gekker’ volgens schrijfster Jeanne van Schaik-Willing, die hem beschreef als een Ariel, een luchtgeest, ‘vol wrede tederheid en dartele weemoed.’ ‘Je snapt niet dat vrouwen op zulke kerels vallen,’ aldus uitgever-in-ruste Reinold Kuypers.

In haar roman De toren van Babel (1934), rekende Emmy van Lokhorst op geheel eigen wijze af met haar ex-minnaar. Ze liet hierin de dichter Robert Fabius, in een vrij huwelijk verbonden met Leida, alsnog capituleren voor een carrière in de zaak van zijn vader. Zover is het in werkelijkheid met Nijhoff nooit gekomen; wel begon hij meer en meer te neigen naar een beschermd bestaan. Op zijn manier was hij ook een leven lang gemangeld tussen vader en moeder; in 1936, bij zijn

Martinus Nijhoff. Foto: Faan Nijhoff, Coll. Letterkundig Museum

[p. 13]

vaders zeventigste verjaardag, legde hij hem per brief uit dat dit de grote last van zijn leven was geweest. ‘Daardoor is mij de keuze tot een levenshouding uiterst moeilijk gemaakt.’

In en na de oorlog werden zijn lekenspelen, waarin stukken uit de bijbel in de kerk ten tonele werden gevoerd, erg populair. Eind jaren veertig kwam hij in dienst bij de overheid als cultureel ambtenaar en spellingadviseur. Na een hoop gesoebat kreeg hij Netty eindelijk zover dat ze toestemde in een scheiding, zodat hij - in 1950 - kon hertrouwen met de actrice Georgette Hagedoorn. Hij kende haar al sinds zij een rol speelde in het door hem vertaalde De storm (1929). Om zijnentwille was zij gescheiden van haar man, regisseur Ben Royaards. Hij zette psalmen op rijm en nam ook zitting in de commissie voor de psalmberijming (Georgette Hagedoorn: ‘Ik heb hem nooit één keer naar een kerkdienst zien gaan.’). Verder legde hij zich toe op het begeleiden van ‘Zet’ bij haar optredens als chansonnière.

Na zijn dood koesterden de beide weduwen Nijhoff hun eigen Pom. In de ogen van Georgette was hij een dichter à la Rimbaud. ‘Vechtlustig en onstuimig als in zijn eerste dichtbundel De wandelaar.’ Netty zag hem als een stille, ingetogen figuur, werkend aan zijn ordelijke schrijftafel in zijn ordelijk handschrift, sober en stil, onder helder lamplicht. ‘Dat andere, dat was zijn buitenhouding.’

Marja Pruis (1959) publiceerde in 1999 de biografische roman De Nijhoffs of de gevolgen van een huwelijk (Nijgh & Van Ditmar). Ze schreef ook verschillende artikelen over Netty Nijhoff.