Awater. Jaargang 1

[p. 12]

Een oude, zieke bloem

Angst, drank, ziekte, kwaad, stank, schande, schuld en schaamte zijn woorden die als blinkende scheermesjes oplichten in de poëzie van Jan Arends (1925-1974). Je hoeft in zijn dichtbundels maar een willekeurige bladzijde open te slaan, of je wordt bij het lezen van een van zijn scherpe, magere gedichten door zo'n woord geraakt. Alsof je je aan het lezen van zijn poëzie kunt bezeren. Een gevaarlijke dichter. Maar het is maar poëzie.

Door Nico Keuning

Het leven van Jan Arends stond vanaf zijn geboorte in het teken van het kwaad. Als vaderloos en ‘onecht’ kind droeg hij ‘een onzichtbaar teken van schande’. Een stigma. Maar in plaats van erover te zwijgen, bleef hij er eindeloos over schrijven in verhalen en in gedichten. Zijn schande mocht dan onzichtbaar zijn, de mensen zouden en moesten het horen. Wisten ze meteen waarom hij anders was. Maar zeker niet minder. Poëzie gold voor Arends ook als een vorm van provocatie.

Zo dwingend als Arends sprak, zo dwingend zijn de repeterende regels van de veelal cyclische gedichten die hij schreef in de schaduw van het gesticht. Poëzie met de wurgende kracht van een bankschroef. Eindeloos herhaalde hij zijn woorden en varieerde hij op zijn onherroepelijke en onontkoombare noodlot. Het schrijven van gedichten als zelftherapie. Pas als het geschreven was, was het gezegd. Steeds weer moest hij zich op papier uitspreken: ‘Ik / ben een dichter / omdat ik / hardop schrijf.’

De ijzige kou van de werkelijkheid

Veel ongepubliceerde gedichten vertellen op directe en persoonlijke wijze over zijn eenzaamheid aan het eind van zijn leven. Als 47-jarige vrijgezel huurde hij vanaf 15 augustus 1972 een appartement in flatgebouw ‘Het Nieuwe Huis’ aan het Roelof Hartplein in Amsterdam. Het nummer van zijn flat was 142. Een kwaad nummer, dat paste bij zijn ellendige verleden dat de voedingsbodem was van zijn dichterschap. Wie met het lezen van een dichtbundel van Jan Arends begint, dient alle hoop te laten varen: ‘Ik breng / waar ik kom / ellende.’

Maar ellende in poëzie, dat had volgens Arends iets kunstmatigs. Woorden ‘beschutten de waarheid,’ zegt hij in een van zijn gedichten. Hij liegt een taal die er niet is: ‘Ik lieg / in de winter / van mijn leven.’ Zo krijgt in zijn poëzie de ijzige kou van de werkelijkheid een warme mantel om: ‘De woorden / waarmee / je het zeggen wilt / zijn een mantel.’ Zijn woorden verhullen wat hij zeggen wil. De woorden in een gedicht geven nu eenmaal zelfs het treurigste bestaan nog iets van schoonheid. Al kun je de stank van eenzaamheid en drank bijna ruiken, zoals in het volgende ongepubliceerde gedicht*:

Ik heb vandaag
een bloem geplukt.
Ik heb een hele oude
bloem geplukt.

Een bloem van honger.

Een bloem van mijn leven
van slapen in goten
van wachten bij sociale zaken
van gestichten
en van niets zijn in het leven.

En nu is mijn bloem eenzaam.

Ik ben de enige die weet
dat hij bestaat.

Het is een oude
vieze bloem
en hij ruikt naar de drank.

In de poëzie van Jan Arends wekken bloemen de schijn van schoonheid. Verraderlijke schoonheid. Want wie dichterbij komt, ruikt de stank en weet dat de bloem ziek is. Maar juist stervende bloemen hebben iets verleidelijks in hun lijdzame hang naar verval, op het breekpunt van het leven.

Een gevaarlijk dichter

Arends was een gevaarlijk dichter. Veel van zijn ongepubliceerde gedichten balanceren op de rand van autobiografie en poëzie. De taal is zo onopgesmukt alledaags en direct dat het naar de inhoud pure werkelijkheid is. Pure ellende. Precies wat Arends wilde. Alleen de vorm verraadt nog de pretentie van poëzie. Maar zonder die vorm, zouden het geen gedichten meer zijn. En wat zou hij zijn zonder poëzie? Daarom bleef hij gedichten schrijven; hij wilde de mensen toespreken in gedichten die hen vreesachtig maakten. Gedichten vol existentiële wanhoop waaraan hij bleef beitelen, schaven en schuren tot ze naar zijn idee scherp genoeg waren om de lezer te verwonden. Dat was zijn manier om de mensen erop te wijzen dat hij, Jan Arends, bestond. Al bleef het poëzie:

Het is geen grapje
om een dichter te zijn.

Je leeft met de verwachtingen
van een groot man.
Je ruikt de geur van rozen
en van roem
en van vrouwen
maar het is niet waar.

Je ruikt de lucht van drank
van je kleinste kamertje
van eenzaamheid
en bij de dingen
die er zijn op de wereld
ben je niet betrokken.

Tijdens zijn optreden in de film ‘Schrijverschap in Nederland’, uitgezonden in het vpro-televisieprogramma ‘Het Gat van Nederland’ van 12 april 1973, was Jan Arends 48 jaar. Hij schreef in deze periode over een ‘oude man’ van vijftig. Een mooi afgerond getal. Een leeftijd als een eindpunt, of een nieuw begin.

In de film zien wij Arends op zijn kamer. Hij zit in een rotan stoel naast de brede ribben van een kloeke cv-radiator, onder het raam. Zijn rechterarm hangt langs de stoel. Er kringelt rook van zijn shaggie van beneden naar boven door het beeld. Frank Wiering zegt tegen Arends: ‘Je hebt mooie ogen.’

‘Ja, dat zeggen ze,’ antwoordt Arends wat verlegen.

Na een lange stilte zegt Arends: ‘Ik vind eh... ik vind oud zijn vind ik wel fijn, een beetje, beetje... ik koketteer ermee. Ik schrijf op het ogenblik alleen maar over een oude man, probeer ik dan via een, alleen maar eigenlijk alleen maar over een oude jas te schrijven... heb ik wel twintig gedichten over geschreven en steeds weer opnieuw hè.’

Spreken met twee tongen

Door drankgebruik, het slikken van medicijnen en nervositeit liepen denken en spreken bij Arends soms door elkaar. Hij sprak dan alsof er twee sporen van een geluidsband tegelijkertijd werden afgespeeld. Spreken met twee tongen. Dit ‘haspelen’ wordt in de psychiatrie geduid als een kenmerk van schizofrenie. Maar wat is schizofrenie? Prof. dr. P.C. Kuiper, de psychiater bij wie Arends onder behandeling was en aan wie hij een ‘lunchpauzegedicht’ heeft opgedragen, vergeleek het begrip schizofrenie met ‘de Titanic die bij het uitvaren reeds gedoemd was ten onder te gaan’.

In zijn gedichten spreekt Arends duidelijke taal. Maar van elk helder woord valt de schaduw van de doorleefde gedachte:

Er was iets
met een washandje.

Er was liefde
er was schaduw
er waren bloemen
en gras (er waren zelfs rozen)
en bomen
en er was iets
met een vrouw.

Maar
er was een washandje.

Zo is het met mij
ik droom van washandjes
en rozen vervuilen
omdat ik een oude
vieze man ben.

Dwangmatig schreef hij het ene gedicht na het andere. Gedichten waarvan er een aantal werd opgenomen in de bundel Lunchpauzegedichten die op 23 januari 1974 gepresenteerd zou worden bij Ko van Leest in de Banstraat. Maar Arends kende de achterkant van het succes al. Succes was iets voor de anderen. Zijn wantrouwen tegenover anderen was uitgegroeid tot een paranoïde haat tegen elke succesvolle schrijver of dichter die wel, of beter werd beloond. Hij was allergisch voor het literaire succes van anderen. Vooral als zij ook nog geld verdienden met een baan buiten de literatuur.

Gezeten achter zijn Adler-typemachine, gaf hij ze er van langs. Frenetiek hamerde hij op de toetsen. De letterarmpjes spatten tegen het papier alsof hij rake klappen uitdeelde aan Remco Campert (‘Als Remco / mij een hand / weigert / doet Remco / goed. - Als / ik Remco / een hand weiger / ben ik / een schooier.’), of aan Harry Mulisch (‘Als / hij Kant zegt / zegt hij / kant noch wal. // Hij liegt Heidegger. // Hij blijft / in de buik / van Schiphol / als hij / op reis gaat. // Zijn hart tikt / in de klok / van Américain’) of, niet te vergeten, aan ‘het beest Bernlef’.

Dreigend wordt Bernlef toegesproken in dit ongepubliceerd gebleven gedicht. Hier treedt de dichter Arends op als de poëticale replica van de schrijver van ‘Keefman’:

Jan Arends. Foto: Eddy de Jongh

[p. 13]

 

Ik ben

 

het brutale beest

 

van het woord.

 

 

 

Hoge heren

 

moeten voor mij buigen.

 

 

 

Ik zeg u

 

dominee

 

dat ik God ben.

 

 

 

Ik zeg aan

 

Bernlef

 

dat ik een dichter ben.

 

 

 

Al

 

wie waar ook

 

op de mulo is geweest

 

siddere voor mij.

 

 

 

Ik

 

ben het beest

 

Bernlef.

 

 

 

Ik

 

ben het beest

 

van het woord.

‘Dit jaar heb ik ruim 1500 gedichten geschreven,’ schrijft Arends in een ongedateerde brief aan ‘Zeer Geachte Mijnheer Kompe’ [H.J. Kompen, bestuurslid Stichting Fonds voor de Letteren, nk]. In deze brief vol krankzinnige overdrijvingen wil hij Kompen ervan overtuigen dat hij, Arends, recht heeft op meer geld, want die 1500 gedichten, ‘dat zijn 30 kloeke bundels. De eerste bundel komt reeds het vroege voorjaar van '74 uit, bij De Bezige Bij. De andere 29 bundels hoop ik in de loop van de volgende 90 jaar te publiceren.’ Arends doelt op de bundel Lunchpauzegedichten die hij schertsend aankondigt als eerste in een reeks van nieuwe bundels. In 1965 was al de bundel Gedichten bij De Bezige Bij verschenen.

‘Rekent U maar mee!’ vervolgt Arends. Met pesterig cynisme rekent hij Kompen voor dat elke bundel voldoende is ‘om drie jaar van het fonds te trekken. = 30 bundels is dus bijna een eeuw.’ Maar het geld zal wel weer naar Bernlef gaan en mocht Bernlef moeite hebben met zijn productie ‘dan ben ik genegen wat af te staan van mijn overvloed. Hij is een ware dichter. Hij heeft blijvend recht op een stipendium.’

Niet dat Arends niets kreeg. Op 27 april 1973 was hem een werkbeurs van f 6000, - toegekend. Maar om te leven als dichter zou zijn gehele productie betaald moeten worden, meede hij. En niet slechts het aantal gepubliceerde of gebundelde gedichten. Als het om het uitgeven van bundels ging, was hij immers overgeleverd aan uitgever Geert Lubberhuizen, die hij dan ook bij nacht en ontij opbelde om nieuwe gedichten aan hem voor te lezen en van hem te eisen dat er heel snel een dichtbundel van hem werd uitgegeven.

Bloemen van honger

Arends debuteerde als dichter in 1965. Een gedicht was zoiets als het formuleren van een gedachte. Aanvankelijk nog braaf en op rijm, werden de gedichten allengs mager als dunne bomen met regels als kale scherpe takken.

‘Vind je het ook wel prettig om een beetje trieste indruk te maken?’ vraagt Frank Wiering in de film ‘Schrijverschap in Nederland’ aan Arends.

‘Nee hoor,’ schudt Arends zijn hangend hoofd. ‘Nee hoor, nee. Ik voel me trouwens helemaal niet zo triest op het ogenblik. Ik vind dat dat... zoals het is op het ogenblik vind ik het wel prettig.’

Nog altijd een oorspronkelijk poseur.

Dan rolt er plotseling een tekst uit zijn mond. Met vaste stem spreekt hij een tekst uit als een gedicht:

Ik heb een bed staan daar.
Ik hou veel van in bed liggen
dus ik lig veel in bed.

Als ik lezen wil dan lees ik
als ik eten wil dan eet ik
en als ik uit wil gaan
dan ga ik uit.

‘Maar ja,’ voegt Arends er na een stilte aan toe, ‘erg nuttig is het niet.’

Arends schreef gedichten. Maar voor een leven als dichter had hij de geestkracht niet. Nooit gehad ook. Zoals het hem ook nooit mogelijk was geweest om een normaal maatschappelijk bestaan te leiden. De meeste gedichten uit deze periode bleven ongepubliceerd in zijn la liggen. Ze roepen het beeld op van een onwrikbaar levensdilemma.

De voedingsbodem van zijn dichter- en schrijverschap was altijd ellende geweest. Daarop bloeiden de bloemen van zijn poëzie. Bloemen van honger. Al op 48-jarige leeftijd voelde hij zich uitgeput en nutteloos als een oude, zieke bloem. Over het breekpunt. Maar wegkwijnen wilde hij niet. Niemand of niets hield hem dan ook tegen op die miezerige winteravond van de 21e januari 1974, toen hij met een even glorieuze als fatale sprong uit het raam van zijn appartement een eind maakte aan zijn leven.

Jan Arends (1925-1974) wordt een zonderlinge, eigenzinnige schrijver genoemd. Hij begon in de oorlog aan een carriére, type ‘twaalf ambachten, dertien ongelukken’. Hij was schoenmaker, hotelportier, fabrieksarbeider, krantenbezorger, broodbezorger, ijscoman, copywriter bij een reclamebureau, maar het opmerkelijkst was zijn betrekking als huisknecht: ‘Dat is voor mij de manier om te beminnen,’ zei hij ooit.
Naast deze ‘mislukte’ carriére stond zijn literaire passie. In 1955 debuteert Jan Arends met de novelle ‘Lente/Herfst’ in het tijdschrift Maatstaf. In 1965 maakt hij zijn debuut als dichter met de bundel Gedichten, de grote doorbraak komt echter pas in 1972 met de verhalenbundel Kleefman. Arends' stijl is helder, persoonlijk, een beetje oude wets. Zijn werk wordt gekenmerkt door een voortdurend zichzelf tegenspreken, door de eenzaamheid en de melancholie van iemand voor wie het leven te veel pijn oplevert.
Als zijn tweede poëziebundel, Lunchpauzegedichten (1974) net uit is, pleegt hij zelfmoord. Een nieuwe verhalenbundel is dan in voorbereiding en Arends zou voor zijn werk de Multatuliprijs 1973 ontvangen. Omdat deze prijs bedoeld is voor ‘het bevorderen van de scheppende kunst’ wordt deze niet aan de overleden dichter uitgekeerd. In plaats daarvan wordt het prijzengeld bestemd voor de eenmalige ‘Jan Arendsprijs’, deze wordt uitgereikt aan een acteur.
In 1975 verschijnt een bundel Nagelaten gedichten, in 1984 gevolgd door zijn Verzameld werk. Het werk van Jan Arends wordt uitgegeven door De Bezige Bij.

* De niet eerder gepubliceerde gedichten in dit artikel zijn afkomstig uit de nalatenschap van Jan Arends die zich in het Letterkundig Museum in Den Haag bevindt.

Nico Keuning is neerlandicus. Hij schreef o.a. Altijd het tinnef om je heen, de biografie van dichter-essayist Max de Jong (1917-1951). Momenteel werkt hij aan de biografie van schrijver-dichter Jan Arends. Deze biografie, Angst voor de winter, zal in februari 2003 verschijnen bij uitgeverij De Bezige Bij.