Awater. Jaargang 1

[p. 20]

[Recensies]

H.H. ter Balkt, Laaglandse hymnen II. Gedichten, De Bezige Bij, Amsterdam, 2002. ISBN 90 234 0100 X. €16,50
Door Ilja Leonard Pfeijffer

Ooit heette hij Habakuk II de Balker. Hij presenteerde zich als tweede in de bloedlijn van de profeet die het probleem van het kwaad spiegelde aan de geschiedenis van zijn volk, opvolger en naamgenoot van een profeet, derhalve, die anders dan profeten betaamt terugblikt in de tijd. En het is het lot van profeten gedoemd te zijn de waarheid te spreken in tongen zodat het gemene volk hun met bloedende urgentie uitgesproken woorden niet begrijpt en zij zich roepers wanen in een woestenij van bar en onverschillig gesteente en verwaaid zand. Maar deze profeet is geen roeper, hij balkt als een ezel. Ezels zijn twee dingen: doodnormale, weinig hippe bewoners van eenvoudige boerenerven en spreekwoordelijk dom. Deze profeet verheft zich niet boven het volk door op een spreekgestoelte te klimmen en de waarheid in onbegrijpelijkheden over hun hoofden heen te orakelen, nee, hij is zoals zij tot aan zijn knieën besmeurd met de drek van het alledaags geploeter op erf en deel en tast in zijn onwetendheid nog meer in het duister dan zij. Maar dit weerhoudt hem er niet van zich aan hen hoorbaar te maken, geenszins en het tegendeel is eerder waar: hij doet hun oren tuiten met zijn stem die onontkoombaar is en die men op een halve dagreis afstand ver over de heuvelen nog zou kunnen horen. Daarnaast is de ezel nog iets: hij komt voor in de beroemde proloog van het gedicht Oorzaken van de Griekse dichter Callimachus, de polemische inleiding waarin Callimachus het ideaal van de nieuwe poëzie in Alexandrië voor eeuwen lang definiëert en vastlegt. Callimachus pleit voor verfijnde, subtiele poëzie, slank als een vrouw, poëzie die ritselt van geleerdheid en zich als de krekel voedt met een dieet van lucht en dauw en hij verwerpt de poëzie die bombastisch ronkt en balkt als een ezel.

Bombastisch

Ook al voert hij zijn erenaam al lang niet meer, H.H. ter Balkt maakt sinds zijn debuut in 1969 tot op de dag van vandaag alles waar wat die naam voorzegt. Voor fijnslijperij en geneuzel over de kracht van beperking en de schoonheid van het kleine ben je bij hem mooi aan het verkeerde adres. Bombast zul je krijgen en het zal met emmers over je worden uitgestort. Hij is wars van pretentieus vertoon van geleerdheid. Zijn gedichten stinken naar boerenerven en de stumpers die daar hun uitzichtloze dagen doorploeteren. Hij balkt met de urgentie van een profeet. Ook al verstaan wij zijn boodschap niet, in elk geval raken wij ervan doordrongen tot in onze botten dat de boodschap die hij ons brengt ontzettend belangrijk moet zijn. Onontkoombaar is zijn nors geluid. Ik heb hem een keer horen voorlezen in Nijmegen. Toen hij het woord kreeg, rees hij op van zijn klapstoeltje, een gestalte, een man met imposante oerkracht, die gebukt ging en wankelend het spreekgestoelte beklom. Hij frummelde met papieren en een leesbril. Zijn handen waren veel te groot voor andere voorwerpen dan dorsvlegels of ploegscharen.

Bovendien was het licht niet goed. Met een knullig en groots gebaar wierp hij zijn leesbril over zijn schouder en zei met een stem die uit vorige eeuwen leek op te klinken: ‘Jij dient mij niet langer, vriend!’ Vervolgens begon hij een gedicht voor te lezen. Het heette ‘Slechte knechten’. Het was een lang gedicht waarin zich in de taal van drek en aarde een landman woedend maakt over zijn gebrekkige knechten, altijd gebrand op langslapen, luiaards verspreid op zijn erf, lummelaars en slampampers, krom volk, dat hem heeft geruïneerd. En deze feodale aanklacht werd over ons uitgestort door een stem die klagend orgelde van onontkoombare norsheid, woede en urgentie. Bravo, zei ik, dit is poëzie en zo moet poëzie zijn. Krachtig en ontroerend, bars en bombastisch, nors en aards. Hier staat een profeet (toen ik het gedicht later thuis overlas, zag ik dat die slechte knechten metaforen zijn voor de gebrekkige lichaamsdelen van de dichter; dat was mij bij de voordracht helemaal ontgaan, ik dacht dat het over echte knechten ging die echt rondlummelen op het erf van H.H. ter Balkt en zijn kapitaal verkwanselen; maar dat maakte het gedicht er niet minder om; zo zie je maar, waar gedichten over gaan is nooit belangrijk, zeker bij goede gedichten niet, want goede gedichten gaan altijd over klanken die je met je kloten hoort en vermoedens die je bang maken en je doen wakker schrikken in je slaap).

Laaglandse hymnen

Bovendien is hij een profeet die paradoxaal genoeg terugblikt in de tijd. Zijn twee delen Laaglandse hymnen (er volgen er nog meer, laten we dat hopen) zijn een reeks emblemen uit de vaderlandse geschiedenis en schilderkunst. Het tweede deel, dat dit jaar is verschenen, behandelt in 51 sonnetten de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw. Iedere profeet is tevens schoolmeester. Ter Balkt garneert zijn bundel zelfs met een fors aantal ‘verhelderingen’. Maar hij is zoals de beste schoolmeesters zijn: hij geeft een volslagen eigenzinnige versie van de lesstof en het kan hem in het vuur van zijn betoog niets meer schelen of zijn leerlingen hem nog wel kunnen volgen. De bevrijding van Hulst in 1645 wordt als volgt onderwezen: ‘Roquefortkleurig oog in / 't mycelium dat al te lang de muren omwond / van Hulst is nu blind.’ En meester, kunt u ons misschien vertellen hoe het was in 1700? Zo: ‘Mijn kop een gekantelde wagen in 't kwikzilver van / de spiegel’. De ‘verhelderingen’ brengen hier ook godzijdank geen verheldering, want waar het gedicht over gaat is nooit belangrijk. Wat belangrijk is, is dat gedichten waar zijn. En deze verzen zijn waar omdat de taal ervoor heeft gezorgd dat het roquefortkleurig oog in 't mycelium nu blind is (ik heb het nooit gezien dat oog, maar als ik het zie zal ik weten dat het blind is) en dat ik bij opstaan na een doordrenkte en verbeuzelde nacht mijzelf zal aankijken in de spiegel en zal zeggen: ‘Mijn kop een gekantelde wagen.’

Beeldspraak

Zijn beelspraak is soms paradoxaal hedendaags. Rembrandts koloriet is ‘luchtvervuilingsbruin... als Shell-wolken omwolkt het geschilderde’. En hij blijft altijd zintuigelijk en aards: ‘Haar neus ruikt de geur // van het onland, pinksterbloem en zuring. Drijfnat, / hard en onherbergzaam zijn duister toevluchtsoord / grijze dorpen; koud volkje zit bij houtrook en vuur’, zo eindigt het gedicht over het jaar 1800 en we ruiken en voelen hoe wij kleumen moeten in dat jaar, want het wordt ons niet verteld, maar voor ogen gevoerd. En dat is waarom deze poëzie zo onweerstaanbaar is. Zij is aards. Zij stinkt en klotst en kleumt en balkt en ruikt naar onland, pinksterbloem en zuring. Zij wil ons niet verstrikken in intellectualistische paradoxjes of voorzichtig treffen met o zo reuze-fijne treffende observatietjes. Zij wil ons niet eens echt iets vertellen. Zij zal het ons in plaats daarvan laten voelen, laten ruiken en laten zien. En daarbij zullen koolzaad, meekrapakker, varkensblaas, haringkakers, longkruidbloemen en blije veldgerst onder de tarnkap des hemels met emmers tegelijk over ons worden uitgestort.

Ik zwierf hier rond en ik zag de carré's, en later,
naar het noorden, de grote zeilwagen die vloog
op wind. Op het strand de nieuwsgierigen die alles
hadden gezien. Ik zag Nieuwpoorts hemel maar het lot

zegt ‘Zwijg, ik sloeg je al vroeg met blindheid’. En daarbij
regen. De geschubde draak te paard, de witte
schimmel verkregen van Albertus, dreef boven
de waterval van manen. Maar Prins, jij hebt geen lied.

Ik wel. En lauw riet zal neervallen, naast een man
in zwart die mij teruggeeft wat ik had, wolken
van bitterheid en grijnzen konden toch niet altijd

blijven drijven. Ik vocht bij de linies, muziek
van Zwaard en Ei verglijdt naar de nieuwe eeuw, sterft
eens weg. Zie mij, de diepste voetafdruk in het veld.