Awater. Jaargang 1

[p. 17]

Een orgel in Afrika
Een gesprek met Antjie Krog
Door Alfred Schaffer

‘Zelden zo'n overdonderende, onuitputtelijke, raadselachtige bundel gelezen.’ Dat schreef Michaël Zeeman in zijn lyrische recensie in de Volkskrant naar aanleiding van de bundel Kleur komt nooit alleen, de tweetalige bundel van Antjie Krog die onlangs in Nederland verscheen. Krog is geen dichteres die het lang rustig aan doet. Ze bracht in april het prachtige Met woorde soos met kerse uit, een bundel Afrikaanse vertalingen van gedichten uit tien Zuid-Afrikaanse talen, en in de loop van ons gesprek vertelt ze dat ze bezig is met de vertaling van Mamma Medea van Tom Lanoye. Toch lijkt ze in het geheel niet haastig. Zeker drie uur houden we een tafeltje bezet op het zonnige terras van Café Paradiso, onder de rook van de Tafelberg.

Antjie Krog. Foto: Martijn Beckman, 1999

Antjie Krog (1952, Kroonstad, Zuid-Afrika) geldt als één van de grootste auteurs van Zuid-Afrika van dit moment. Vanaf 1970 publiceerde zij een tiental gedichtenbundels en ontving hiervoor onder andere de Reina Prinsen-Geerligsprijs en de Hertzogprijs. Een ruime selectie uit haar werk verscheen in Nederland in de tweetalige bundel Om te kan Asemhaal (1999, uitgeverij Atlas). Recent verscheen de bundel Kleur komt nooit alleen (2002, uitgeverij Podium).

Ik maak het er ook niet makkelijker op met mijn waslijst aan vragen. Meewarig kijkt Antjie Krog toe hoe ik verwoed van vraag naar vraag huppel, de draad kwijt raak en weer vind. Nog voor ik mijn recordertje aanzet hebben we al een half interview achter de rug.

Ik laat haar het eerste nummer van Awater zien, met de bedaarde kop van Hugo Claus daarop. De dichteres is direct vertrokken. Jaren terug heeft ze hem een uur lang mogen interviewen voor de Zuid-Afrikaanse radio. Ze was betoverd door z'n charisma en z'n woorden, vooral z'n woorden. Hugo Claus is een dichter die in zijn gedichten nog risico's durft te nemen. De ongehoorde geilheid van sommige verzen is een regelrecht waagstuk. ‘Maar ik wil ook graag de gedachten en de fysieke aftakeling van een oudere man op papier zien, en ook dát beschrijft Claus. Níets wat hij schrijft is veilig. In dat laatste boekje van hem, uitgegeven ter gelegenheid van de Gedichtendag, daar staan ook weer een paar gedichten in waarvan je denkt: dat 'n ou man so durf skryf! Hugo Claus heeft een geweldige sluwheid.’

We bestellen ons eerste, en naar later blijkt, ons enige kopje koffie. ‘Als een dichter z'n eigen werk niet kan voorlezen, misschien zegt dat niet zoveel, maar mij wél. Het grootste verschil tussen de dichter en de romanschrijver is dat de dichter zijn werk “hoort”. Dus als iemand slecht voordraagt denk ik: hoe heeft die dichter het in vredesnaam in z'n hoofd gehoord? Ik denk dat poëzie op de eerste plaats klankmatig moet werken, en op de tweede plaats pas op papier.’

Antjie Krog was begin dit jaar nog in Nederland ter gelegenheid van Winternachten in Den Haag. ‘Ik kom regelmatig in Nederland, minstens één keer per jaar. In elk geval als er een boek van mij wordt gepresenteerd. Mijn Nederlandse vrienden komen gelukkig dikwijls naar Kaapstad. Mijn eerste bezoek was nog in de jaren tachtig, tijdens de dagen van apartheid. Ik had al die ideeën en fantasieën: als ik in Nederland land, ja, dan weet ik: hier hoor ik thuis. Maar ik voelde onmiddellijk een totale vervreemding met het landschap. Het contrast was enorm.

We kochten een krant. Het opschrift luidde: “Homoseksuele mannen eisen hun recht in bejaardentehuis”. En ik dacht: wat een vrijheid! Ten eerste dat je kan zeggen dat je homoseksueel bent, en daar bovenop nog eens je rechten kunnen eisen in het bejaardentehuis! De volgende ochtend, toen we koffie dronken op een terras, besefte ik: dis glad nie my mense nie. Ze zijn te vriendelijk, te fit, te effectief, te ironisch, ze zijn alles wat Afrikaners níet zijn. Het prioriteitsverschil is zó groot. Alles is er zo blasé: na een week of twee moest ik echt m'n agressie in toom houden. Na 1994 besefte ik: heel Nederland ruíkt naar bevoorrechting. Ook al hebben wij in Zuid-Afrika gelijke rechten, nooit zal het leven zijn zoals in Nederland.’

Krog zoekt naar een beter woord om te beschrijven hoe ze zich voelde. Is de Nederlandse leefwijze een luxe, of is het een manier van leven die eigenlijk voor iedereen zou moeten gelden? ‘Je kunt ook een teveel hebben aan alles,’ zegt ze aarzelend. Maar, óók sinds 1994, met een andere ambassadeur, en een betere perceptie van Zuid-Afrika en Afrikaners onder Nederlanders, is een bezoek aan Nederland altijd weer verrijkend. En dat geldt net zo goed andersom. Er is nu een gebalanceerde interactie.

Laten we het over poëzie hebben. Nederlandse poëzie probeert ze bij te houden, maar er verschijnt zoveel dat het moeilijk is alles te volgen. Ze leest überhaupt minder dan vroeger. In 1992 was ze te gast bij Poetry International en dat was een genot. ‘Eva Gerlach en Anna Enquist waren ook te gast. Het was zeer inspirerend. Ik kocht dozen vol boeken.

Ik heb een diepe bewondering voor het taalgevoel dat ik opmerk bij Nederlandse dichters. De taal niet als medium, maar als metafoor. Als ik Engelse poëzie lees merk ik dat alles zo “gewoon” klinkt, en daardoor plat. Nederlandse dichters besteden meer aandacht aan de mogelijkheden van taal. Ze kunnen een woord als “pittoresk” gebruiken zonder gekunsteld te klinken. In Engels is het onderwerp belangrijker: niet hóe je iets zegt, maar wát je zegt is belangrijk. Die Engelse voorbeelden tasten het Afrikaans steeds verder aan.’

Voor het terras probeert een man z'n motor boven het aanvaardbaar aantal decibellen op te schroeven. Half afwezig kijken we naar de stoere motorrijder die maar niet van zijn plaats lijkt te komen.

Taal is het bloed

‘Ik vind het eigenlijk nogal problematisch als een dichter niets te zeggen heeft. De eerste impuls voor een gedicht komt bij mij voort uit het feit dat ik iets wil zeggen. Dan ga je op zoek naar de taal. Ik weet dat sommige dichters een plaatje of een beeld in hun hoofd hebben en dat vervolgens proberen te beschrijven. Ik krijg geen beeld, ik voel slechts een ondefinieerbare brok binnenin. Daar stuur ik de taal op af om te kijken hoe, en óf het oplost, hoe die brok helder en duidelijk wordt. Als de taal erop afketst, of afbrokkelt, blijft die massa intact en gebeurt er niets. Dus hoe beter en gewaagder je taal, hoe scherper verwoord je wat je in eerste instantie blijkbaar wilde zeggen. Het is een vakmanschap dat niet ophoudt bij één enkel gedicht. Ook de samenstelling van een bundel is zo uiterst belangrijk: je opent extra betekenisnuances door het gesprek dat de gedichten met elkaar aangaan. Taal is het bloed, maar bloed is nutteloos als er geen lichaam is. Hoe gezonder het bloed, hoe effectiever het lichaam kan functioneren.’

Taal als beitel om het beeld helder te krijgen? ‘Niet helemaal. Dat zou betekenen dat je iets voor je kunt zien, een stuk graniet bijvoorbeeld. En dat is het nu juist: er is niets te zien. Taal is geen beitel. Het werkt van binnen en er is geen toegang. Daarom vind ik het zo belangrijk dat mensen in hun eigen taal schrijven. Hier schrijven mensen dikwijls in het Engels omdat ze graag gehoord willen worden, maar dat is zoiets als op een speelgoedpianootje pingelen. Als ik schrijf wil ik een orgel, het grootste orgel in Afrika, en alle registers benutten.’

om op 'n oggend wakker te word binne-in klank
met vokaal en klinker en diftong as voelspriet
om met aarselende sorg die effensste roerings
van lig en verlies in klank te kalibreer

om jouself meteens gekniel te vind
bo-oor die hoorbaar kloppende wand
van 'n woord - soekend na daardie presiese
moment wat 'n versreël volloop in klank

wanneer die betekenis van 'n woord swig,
begin gly en hom eindelik oorgee aan geluid
van dan af smag die bloed na die inkantasie
van taal - die enigste waarheid staan gevél in klank

die digter dig met haar tong
sy haal asem - ja, diep uit haar oor

(Uit: Kleur kom nooit alleen nie)

om op een ochtend wakker te worden midden in de klank
met vocaal en klinker en diftong als voelspriet
om met aarzelende zorg de lichtste beroering
van licht en verlies in klank te ijken

om jezelf onmiddellijk geknield te vinden
boven de hoorbaar kloppende wand
van een woord - zoekend naar het precieze
ogenblik waarop een versregel volloopt in klank

wanneer de betekenis van een woord zwicht,
begint te glijden en zich eindelijk overgeeft aan geluid
van dat ogenblik af smacht het bloed naar de incantatie
van taal - de enige waarheid staat geveld in klank

de dichter dicht met haar tong
zij haalt adem - ja, diep uit haar oor

(Uit: Kleur kom nooit alleen nie, vertaling Robert Dorsman)

Countrg of my skull, het indrukwekkende en vele malen bekroonde boek dat Krog schreef over haar werk voor de Commissie van Waarheid en Verzoening, was voor veel Engelstaligen de eerste kennismaking met Krog. Door de buitenlandse prijzen die haar ten deel vielen, kon ze haar baan bij de sabc (South African Broadcasting Corporation) opzeggen en in alle rust werken aan Kleur kom nooit alleen nie. En die rust was nodig. ‘Poëzie werkt anders dan proza.’ Volgt een geurige vergelijking. ‘Het is zoals poepen: je kan op de pot gaan zitten maar als er niets komt, dan komt er niets. En kómt er iets en je gaat pas 's avonds aan de slag, dan heb je weer last van hardlijvigheid - krijg je van die interessante klonten. Daarom is een volledige baan én dichten zo moeilijk. Ik neem m'n pet af voor mensen die dát kunnen combineren. Voor de aanzet tot een gedicht moet je plek hebben en plek kunnen maken.’

[p. 18]

‘Eigenlijk ben ik maar een waardeloze moeder en echtgenoot, en een waardeloze journalist.’ Nou, zo erg is het toch ook niet? Ze zucht. ‘Alleen dichten kan ik écht. Pijn, opwinding, frustraties, alles wordt pas logisch wanneer ik schrijf, dan maak alles sin. Er wordt iets vernietigd als ik niet zou schrijven. Met therapie heeft dat trouwens niets te maken: je geneest niet. Er is ook geen “probleem” waarmee je aan de slag moet tot het is opgelost. Schrijven is ademhalen, een vorm van functioneren. Haal je geen adem, dan ga je dood. Het is de enige manier van bestaan. Ik onthoud bijvoorbeeld ook alleen dat waarover ik geschreven heb. De rest lijkt niet te bestaan.

Daarnaast is schrijven natuurlijk ook vreselijk ambitieus, al praten schrijvers daar niet graag over. De creativiteit zoekt slechts een passende gelegenheid om zich optimaal te manifesteren.’

Een langdurig gekraak. Iemand wil wegrijden maar botst, voorzichtig doch bijna vastberaden, tegen de auto die voor hem staat geparkeerd. Mensen komen kijken wat er aan de hand is. Voorwaar geen stil terras.

Wordt Krog nog beïnvloed door gedichten of dichters, of verdwijnt dat geleidelijk? ‘Je eerste gedichten schrijf je omdat je iets wilt maken dat nog niet is gemaakt. Je wordt ontzettend beïnvloed als je actief leest. Op school waren mijn invloeden bijvoorbeeld Ingrid Jonker en Breyten Breytenbach. Maar jóuw leven lees je nooit terug, en zo begin je te schrijven, om de gaten op te vullen. Als je je hele leven terug zou kunnen lezen, zou je niet hoeven te schrijven, denk ik.

Mijn hele leven bestaat in taal, door taal. Ook de streek waar ik vandaan kom bestaat in taal. Daarom is het zo goed dat we hier schrijvers hebben als Coetzee. Hij beschrijft een ruimte die ik deel en kan onderzoeken. Hij ontsluit het landschap.’

‘Als dichter wil je voortdurend gedichten lezen. Maar er komt een moment dat je zo'n beetje alles gelezen hebt en op zoek gaat naar die ene onbekende naam, dat ene nog onbekende gedicht. Je blijft lezen, bang dat je iets mist, maar je leest steeds meer als dichter, als vakman.

Nederlandse dichters kunnen bijvoorbeeld zo mooi inzoomen op iets heel kleins, iets dat heel delicaat is. Ik vind dat altijd weer verfrissend om te lezen. Vergeleken daarbij is mijn werk maar een banaal geloei.’ Krog grinnikt en wijst naar het immer geduldige hoofd van Hugo Claus. ‘ik heb hem gevraagd waar híj nu “steelt”. Hij zei: bij 11de eeuwse Ierse dichters! Of zoiets. Maar ik steel vooral bij mezelf, voegde hij daar nog aan toe.’

Uitputting en herstel

‘Een dichter is nooit verzadigd, maar je krijgt een eigen stem, dus zoek je meer en meer in een bepaalde richting. Zo merk ik dat ik nu zoek naar een stem die bereid is te zeggen: ik ben dik, ik heb kinderen, ik heb een verschrikkelijke vent, of juist een hele lieve vent. Een prachtig mooi en jeugdig liefdesgedicht interesseert me niet meer. Ik zoek niet langer opties.

hoe bang het ek geword om poëties baldadig te dink,
om my geliefde rymloos en vormloos te laat uitrank
hoe sku het ek geword om in lote onbevange vers
sy penis onverantwoordelik ysterklaar by die naam te noem

die krimp en los van sy balle by daglig waar te neem
die sagte kurk van sy tepels tot harde stukkies bas
om brutale stuifmeel oor blare te vlek
en argeloos sy anus aan my pen te laat bot

maar totaal geïnhibeer deur laboratoriumtoetse en handleidings
bedink ek elke derde nag netjiese stellasies vers, noukeurig
en dimensioneel opgelei, verrassend berym en kosmies met titels bemes

en uiteindelik: ryp gekwatryn, onpersoonlik met kenners
oor gekweel, word die hele seksdaad nou
'n slim-slim slimmer ritueel.

(Uit: Otters in bronslaai)

wat ben ik bang geworden om poëtisch baldadig te denken
om mijn geliefde rijmloos en vormloos te laten ranken
hoe schuw ben ik geworden om in loten onbevangen vers
zijn penis onverantwoordelijk staalhard bij de naam te noemen

het krimpen en hangen van zijn ballen op klaarlichte dag waar te nemen
de zachte kurk van zijn tepels tot harde stukjes bast
om brutaal stuifmeel over bladeren te vlekken
en argeloos zijn anus aan mijn pen te laten botten

maar totaal geremd door laboratoriumtests en bijsluiters
bedenk ik om de twee dagen keurige stellages verzen, nauwkeurig
en dimensionaal opgetast, verrassend berijmd en kosmisch met titels bemest

en uiteindelijk rijp gekwatrijnd, onpersoonlijk met kenners
over gekweel, wordt de hele seksdaad nu
een slim-slim slimmer ritueel.

De poëzie van Antjie Krog schotelt de lezer een groot scala aan emoties en stemmingen voor. Geen poëzie waarbij je achterover kunt zitten. En niet omdat de gedichten ondoorgrondelijk zouden zijn, maar omdat ze zo genadeloos en rauw zijn. Is het schrijven van poëzie uitputtend?

‘Als een bundel eenmaal af is, raak ik niet alleen in een depressie maar ook onverschillig. Ik word een gevaar, kijk niet uit bij het oversteken. Er is geen enkele reden waarom ik nog zou moeten bestaan en ik denk ook altijd dat ik nooit meer iets zal schrijven. Als ik vroeger een bundel publiceerde, was de volgende alweer bijna af. Maar ik merk dat de herstelperiode langer duurt naarmate ik ouder word. Toen ik als journalist werkte kon ik zelfs helemaal níets schrijven: teveel stemmen in m'n hoofd, teveel beslommeringen. Kleur kom nooit alleen nie was een toets: was er nog iets over, wás er nog een stem.’

Het werk van Antjie Krog is vanaf haar allereerste gedicht herkenbaar als persoonlijk, open en onbezonnen. Vanaf de bundel Otters in bronslaai (1981) is er echter een toenemende rijping te bespeuren. Die lijn zet zich voort met Jerusalemgangers (1985), de thematisch zeer hechte bundel Lady Anne (1989) en Gedigte 1989-1995 (1995). Kleur kom nooit alleen nie (2000) is het voorlopige hoogtepunt van die toenemende geslepenheid en het groeiende vakmanschap.

‘Ik had als journaliste de landelijke verkiezingen net achter de rug en was óp. Ik trok met een fotograaf naar het Richtersveld, het was voor een Nederlandse publicatie. Hij had z'n Nederlandse vriendin mee, een schilderes. Ik zag hoe ze aantekeningen maakte. Ik vroeg haar waarom ze dat deed. “ik meng kleuren in m'n hoofd. Je moet bedenken: kleur komt nooit alleen.” Toen ze dat zei wist ik: ha, maar dit is het! Er brak iets open.’

Iedereen die Antjie Krog weleens heeft zien optreden, bijvoorbeeld tijdens Poetry International, tijdens de Nacht van de Poëzie, of Winternachten, weet hoe gearticuleerd en intens haar voordracht is.

‘Een gedicht is iets anders dan proza. Een opgebroken tekst is nog geen poëzie. Het is de muziek die het tot poëzie maakt. Natuurlijk kan het begrip “muziek” van dichter tot dichter verschillen, maar als een gedicht hardop niet werkt, tja. De aantrekkingskracht van poëzie op mij was aanvankelijk klank. Mijn moeder citeerde voortdurend gedichten en regels. Kwam er een nieuwe bundel uit van Jonker of Breytenbach, las ze me daar uit voor. Op de radio had de grote Afrikaanse dichter N.P. van Wyk Louw indertijd een programma waarin hij voordrachtskunstenaars gedichten liet lezen. Dan zaten we allemaal aan de radio gekluisterd. Ik kan al die gedichten nú nog voordragen, precies zoals ik ze toen heb gehoord.

Ik heb ook een cerebrale periode gehad. Alles moest op de eerste plaats op papíer werken. Maar mijn betrokkenheid bij de politiek, bij de struggle, heeft dat veranderd. Dan werd er gevraagd of je niet een gedicht wilde voordragen bij een of andere manifestatie. En dan begin je te zweten hoor. Denk je: my fok, wat moet ik überhaupt aantrekken?! En dan: welke taal? Ga je voor duizenden zwarte mensen Afrikaans lezen? Nee, ook maar een beetje Engels, en een beetje Sotho zeker.’ Ze moet weer lachen als ze denkt aan die tijd. ‘Oké. Nou, dan daag je daar op en alles wat je van tevoren hebt bedacht is natuurlijk totáál verkeerd. Al die andere dichters zijn gestoken in kleurige gewaden, versierd met veren. Sta jij daar met je gympies! Verkeerd, verkéérd! En al die dichters hebben magnifieke liederen in zich, vol herhalingen, liederen met een heel eigen bekoring. En dan lees jij van zo'n schamel blaadje, terwijl de wind het bijna uit je handen rukt, en moet je je verstaanbaar maken door zo'n gruwelijk slechte geluidsinstallatie.

Nee, zo werkte het niet. M'n techniek moest zich aanpassen. In het vervolg plakte ik de tekst op een stuk karton en dat hing ik dan aan de microfoon zodat ik tenminste m'n lijf kon bewegen, nu en dan met één oog naar het karton loerend. Als je leest heb je een zekere verplichting. Al die mensen die daar zitten moet je wel proberen te bereiken. Ik heb veel geleerd in die tijd.’

In de periode van middenjaren '80 tot begin jaren '90 waren er nauwelijks nog poëzieavonden. ‘Ik werd gevraagd om deel te nemen aan allerlei discussies, maar nooit ging je als dichter. Mijn eerste échte voordrachten waren eigenlijk in Nederland. Bij Poetry International werd mijn werk in het Nederlands voorgelezen. Dat was ongelofelijk. Alles had plotseling een Nederlandse toon, alles kwam overeind in geluid.’

In Kleur kom nooit alleen nie zijn verschillende verhalen in directe spreektaal weergegeven. We komen op het onderwerp van fonetiek.

‘Schrijven is ook een vorm van klank oppikken. Hoe geef je zangerigheid weer, of pauzes? Ik nam een recordertje mee. Zat ik daar met die fotograaf bij zo'n tannie. En dan zegt ze: “Weet jy, ek's mos vreeslik vás aan vee,” en dan denk ik: wat een prachtige zin is dat. Opslaan.

We stonden elke dag vroeg op, want 's ochtends is rotsachtig landschap zo mooi. Maar ik zeg tegen die fotograaf: waarom neem je dáár nu foto's van? De rest van de dag is het hier lelijk, warm, broeierig. Die lelijkheid, hoe geef je dat weer. Ook en juíst in poëzie. Dat gedicht [“narratief buite die park”, as], kan ik in Nederland eigenlijk niet lezen. Je moet iets afweten van dat onbarmhartige landschap van het Richtersveld.’

dinge natuurlik waaroor 'n mens nooit 'n gedig sou skryf nie
dring in die nuwe territory poetic temas binne

soos om tampon en pad te ruil te pie in toilette
van townships waar 'n mens soms kom

op die vloer water en opdrifsels byna enkeldiep
op adidassole waad ek soos 'n kat

geen equipment beskikbaar wat kan beweeg
soos toiletseats blikke hake slotte deure

my jas hang in kombersvoue om my nek
handsak vasgeklem tussen tande

tampon rooi geswolle muis, gevlekte strikpad
toegedraai in spaarbankteenbladsytjies

pis ek rillend verstard effens hurkend
tussen my bene deur

in 'n toiletbak tot in die helfte opgehoop
met minstens vier verskillende kleure kak

elke senupunt van weersin orent om mal te word
as maar net 'n enkele druppel op teen my sou spat

(Uit: Gedigte 1989-1995)

[p. 19]

 

dingen natuurlijk waarover je nooit een gedicht zou schrijven

 

dringen in het nieuwe gebied poëtische thema's binnen

 

 

 

zoals om tampon en maandverband te verwisselen te piesen in

 

townshiptoiletten waar je soms komt

 

 

 

op de vloer water en verwaterd afval bijna enkeldiep

 

op adidaszolen waad ik als een kat

 

 

 

niets resteert dat kan bewegen

 

zoals toiletbrillen blikken haakjes sloten deuren

 

 

 

mijn jas hangt als een deken om mijn nek

 

handtas tussen tanden vastgeklemd

 

 

 

tampon rood gezwollen muis, stropdasdik gevlekt

 

opgerold in spaarbankkwitantiestrookjes

 

 

 

pis ik rillend en verstard een beetje gehurkt

 

tussen mijn benen door

 

 

 

in een toiletpot voor de helft opgehoopt

 

met minstens vier verschillende kleuren poep

 

 

 

ieder zenuwuiteinde van weerzin overeind op punt van gekte

 

als ook maar een enkele druppel op mij zou spatten

In de Afrikaanse canon zijn de regels ‘ek is / ek is / die here hoor my / 'n vry fokken vrou’ al bijna legendarisch. Krog ontziet in haar werk niets of niemand, ze is genadeloos voor zichzelf en voor anderen. Kent Krog een zeker schaamtegevoel, of niet?

‘Jissie jong, maar jy vra darem maar moeilike vrae! Weet je, ik heb geen enkel respect voor iets dat niet op de een of andere manier dápper is. Ik heb meer respect voor mensen die risico's nemen en hard op hun bek vallen, dan voor mensen die de veilige middenweg kiezen en zich “verschuilen” achter taal. Daarom hou ik bijvoorbeeld zo van Hugo Claus. Hij balanceert voortdurend op het randje van de afgrond.

Ik wil wel eens over vrouwen lezen die in hun menopauze zitten. Waar zijn ze? Ik zie ze niet. Alsof ze naadloos overgaan in een perfecte stilte waarin ze mooi en gepolijst kunnen blijven schrijven. Hun haren vallen niet uit, hun tanden vallen niet uit. Maar ik leef en heb lief ín en dóór poëzie. Het volledige leven moet dus in poëzie gevangen worden. Je beledigt de poëzie als je denkt dat daarin geen plaats is voor het banale. Je verarmt de menselijke beleving door de helft te verzwijgen. Je bent dan te bewust van jezelf. Het schrijven van gedichten moet een privé-aangelegenheid zijn. Je bent helemaal niet bezig met publicatie, enkel en alleen obsessief in de weer met alles zo helder mogelijk willen stellen.’

Was die houding er altijd al? Een korte stilte. ‘Ja, ik denk het wel. Het gedicht dat mij zo'n beetje op de kaart heeft gezet was “Ma”, met de beginregels: “Ma, ek skryf vir jou 'n gedig / sonder fênsie leestekens / sonder woorde wat rym / sonder bywoorde / net sommer / 'n kaalvoetgedig -”. Het is klassiek omdat het onbevangen is. Je moet jezelf vergeten. Als ik ouder werk herlees ben ik vooral verbijsterd door de jeugdigheid, de overmoed, de geilheid en de vaart. Niet dat die gedichten nog een “gesprek” met me voeren, ik lees ze ook niet meer voor.’

op die trappe by die voordeur sit my seun
hy hou sy pa se kop in sy hande
hulle is albei vol bloed
hy skreeu oor en oor
‘Pappa praat met my!’
vandag is hy 21 jaar oud
ek word nog snags wakker
as hy skree: vee af die bloed
vee af die bloed van my pa se gesig af

(Uit: Kleur kom nooit alleen nie)

mijn zoon zat op de trap bij de voordeur
met het hoofd van zijn vader in zijn handen
ze zaten allebei onder het bloed
hij schreeuwde steeds
‘Pappa praat met me!’
hij is nu eenentwintig
ik word 's nachts wakker
als hij schreeuwt: veeg het bloed af
veeg het bloed van mijn vaders gezicht af

In Country of my skull staan bekentenissen opgetekend van slachtoffers die vertellen over hun verschrikkingen tijdens de apartheid. In Kleur kom nooit alleen nie staan enkele van die bekentenissen bijna letterlijk, nu in het Afrikaans, weergegeven. De gruwelijkheden zijn poëzie geworden. Ziet Antjie Krog in álles poëzie?

‘Ja. Maar dat is ook wat die hoorzittingen zo traumatisch maakte: daar kón dat, daar mócht dat eigenlijk niet. Daar wílde ik geen poëzie zien. Maar je bent en blijft overgevoelig voor taal en taalgebruik. Die hele vier jaar door waren er voortdurend momenten waarop je besefte: deze zin en die formulering móeten vastgelegd worden, ze zijn onvervangbaar.’ En door te zeggen dat dergelijke teksten geen poëzie zouden zijn, zou je ook weer stellen dat poëzie alleen maar mooi en gepolijst is? ‘Precies ja. Maar het blijft moeilijk: je weet dat die mensen een heel mensenleven hebben betaald voor die paar zinnetjes.’

Onze aanwezigheid op het terras blijkt geen probleem, ook al zitten alle tafels ondertussen vol en hebben we verder niets besteld. Of we nog wat willen eten, komt de serveerster vragen. Ze wil niet dat we omkomen van de honger. Maar na drie uur is het hoog tijd om eens op te stappen.

Terwijl ik wacht op de rekening kijk ik Antjie Krog na, hoe ze in het straatrumoer verdwijnt. Country of my skull zal binnenkort worden verfilmd. Enkele acteurs zijn al vastgelegd, onder wie de Franse actrice Juliette Binoche. Ik denk even aan Antjie Krog als heuse glamour girl, mét accent. Ik zet het beeld nog maar even opzij. Eén ding is zeker: de Française zal nog een hele kluif hebben aan deze complexe en prachtige rol.

De dichter Alfred Schaffer woont net als Antjie Krog in Zuid-Afrika en heeft haar daar voor Awater geïnterviewd.
De vertalingen van deze gedichten zijn speciaal voor Awater gemaakt door Robert Dorsman behalve ‘dinge natuurlik waaroor 'n mens nooit 'n gedig sou skryf nie’, opgenomen in de bundel Om te kan Asemhaal (1999), en de vertalingen van ‘digter wordende’ en ‘op die trappe by die voordeur sit my seun’, opgenomen in Kleur komt nooit alleen (2002).