Awater. Jaargang 1

[p. 12]

Ik ben voor de mensen gebouwd
Zachte krachten in het werk van Gerrit Kouwenaar

Dit najaar verschijnt de nieuwste bundel van Gerrit Kouwenaar Totaal witte kamer bij uitgeverij Querido. Naast een aantal gelegenheidgedichten en de reeks ‘een glas om te breken’ is in deze bundel een reeks gedichten opgenomen die hun aanleiding hebben in de dood van Kouwenaars vrouw Paula. De redactie van Awater had het voorrecht de bundel al in een proefdruk te ontvangen en legde deze voor aan poëziecriticus Rob Schouten.

Door Rob Schouten

Illustratie: Cyprian Koscielniak

Een jaar of tien geleden stond ik op een avond tijdens Poetry International met Bert Schierbeek aan de toog, we hadden het over een tekst van hem, die ik me niet eens goed meer herinner: Ik, ik ben, ik ben niets. Of zoiets. Ik vond het eerlijk gezegd niet veel meer dan holle, retorische leegte, kale flauwekul en hij wist dat ik dat vond, vermoedelijk. Waarom toch zo kaal en bar? ‘Wat moest ik zeggen,’ verklaarde Schierbeek, ‘ik had net mijn vrouw verloren.’ En opeens drong het tot mij door: kaalheid als expressie van het zeer emotionele. Ja, dat was het: Schuberts Winterreise.

Maar wáár ergens was ik dan de draad tussen de minimale, kale en verpuurde tekst en een emotionele en menselijke aangelegenheid kwijtgeraakt? Ineens realiseerde ik me dat ik een kind was van de grootste tweedeling in de Nederlandse poëzie van na de oorlog, die tussen de ‘gewone’, toegankelijke, psychologiserende poëzie van het menselijk geluk en tekort aan de ene kant en de hermetische, autonomistische, onpersoonlijke, kale en witte dichtkunst aan de andere kant. Wie bij de ene richting hoorde, mocht niet bij de andere rondlopen, zo onwrikbaar was het. Als een Berlijnse muur liep de schotjesgeest door de Nederlandse dichtkunst.

Volgelingen van de ‘hermetische’ richting, zoals Wiel Kusters of Peter Nijmeijer, negeerden of misprezen in hun essays en kritieken de wat zij noemden ‘anekdotische’ poëzie. En in het tegenoverliggende kamp maakte men zich vrolijk over de ‘witte’ dichtkunst; zo noemde bijvoorbeeld Benno Barnard naar aanleiding van de bundel Volledig volmaakte oneetbare perzik haar maker de ‘volledig volmaakt onleesbare Gerrit’. Niet erg gevat maar dat hoefde ook niet, duidelijk was het wel: twee min of meer fundamentalistische gemeentes die niets van elkaar moesten hebben.

Dingpoëzie

Kouwenaar, daar hebben we de naam te pakken die er bij paste, de Godfather van de hermetische, onpersoonlijke dichtkunst. Gek genoeg afkomstig uit de groep die ooit de grootste verlevendiging in de poëzie van de twintigste eeuw had gebracht, de Vijftigers. Maar toch vooral auteur van: Dingpoëzie, poëzie van het onzegbare, anti-praatzucht, abstractie. Door zijn paladijnen en epigonen weggedragen en misschien tegen zijn zin maar onweerlegbaar gekroond tot hoofd van de autonomistische richting.

Ergens in de jaren zestig en zeventig gebeurde het. Een oude filosofische gedachte over de ontoereikendheid van de taal bereikte in die tijd Nederland. Leibnitz, Nietzsche en vervolgens Wittgenstein waren het er al lang over eens dat taal eigenlijk een heleboel niet goed kan uitdrukken. W.F. Hermans had Wittgensteins gedachtengoed in de populaire vorm van de roman (bijvoorbeeld De donkere kamer van Damocles) aan de man gebracht terwijl in het buitenland de nouveau roman met veel gratuite babbelzucht van auteurs afrekende. Ten slotte bereikte de achterdocht jegens de taal als communicatiemiddel ook onze dichtkunst, het laatste bastion waar men misschien nog dacht betekenisvol en communicatief te kunnen prevelen.

Misschien had de behoefte in die dagen aan een kale, onsentimentele dichtkunst ook wel iets te maken met de drang van de ontzuilde zestigers en zeventigers om af te rekenen met de compromitterende, verdoezelende taal van de vorige generatie politieke en maatschappelijke machthebbers, ik weet het niet, soms lijkt het of de nieuwe dichtkunst ook een politieke keuze impliceerde. In elk geval ontstond er iets als een autonomistische richting in de poëzie, van gedichten die alleen nog naar zichzelf durfden te verwijzen. En de lijstduwer die erbij hoorde, werd Kouwenaar.

Het is allemaal voorbij, de muur lijkt gevallen, we kunnen mild terugkijken op die oude ideeënstrijd. En gek eigenlijk, uit zeer weinig blijkt dat Kouwenaar de terechte hoofdman van dit gilde der koele hermetici was. Toegegeven, zijn poëzie ziet er onpersoonlijk uit, ze maakt een strakke, soms zelfs mathematische indruk, hij schreef ooit een gedicht met de aan Wittgenstein ontleende titel ‘waarvan men niet kan spreken’, en hij lijkt iedere vorm van melancholie de kop in te hebben gedrukt, maar toch klopt het allemaal niet. Moge hij al de indruk wekken Dingpoëzie te hebben willen schrijven dan beantwoordt hij toch steeds opnieuw niet aan zijn eigen ‘ideologie’. Misschien dat zo'n vers met de titel ‘als een ding’ aangeeft waarom je op het verkeerde been wordt gezet. De eerste regel ervan luidt ‘een gedicht als een ding’, waarna het wordt vergeleken met van alles (glazen draaideur, gesteven smoking, een vliegtuig etc.), maar nergens staat dat het gedicht een ding ís, integendeel, het wordt er slechts mee vergeleken, via zo'n stokoude, fijne dichterlijke als-vergelijking nog wel.

In weer een ander poëticaal gedicht getiteld ‘neem bijvoorbeeld een gedicht’ klinkt inderdaad een streven naar onpersoonlijkheid: ‘men plant / een tuin in het niks, denkt daarin ik / tem elke persoonsvorm, ik’. Kouwenaar wíl het misschien wel maar hij doet het tegelijkertijd juist niet; het ‘ik’ staat recht overeind in dit gedicht, zelfs nadrukkelijk aan het eind van een regel. En een gedicht met de titel ‘waarvan men niet kan spreken’ doet dat dus juist wel, spreken van dat niet kunnen spreken. Zo te zien is Kouwenaar veel meer bezig om fundamentele paradoxen uit te drukken: te willen zwijgen maar dat niet te kunnen, een autonoom ding te zijn maar het niet zonder iets anders te kunnen stellen, persoonlijkheid uit te roeien maar daarbij de persoonlijkheid nodig te hebben.

Kouwenaar is in deze onontkoombare tegenspraak van zichzelf een veel grappiger en lichter dichter dan men denkt; hij mag dan voor elliptisch en zwijgzaam doorgaan, tegelijkertijd grossiert hij ook in losse opmerkingen uit de taal van alledag: ‘er is nu wel genoeg gezegd / over wat men zegt de wanhoop’, ‘ik leg mij neer bij de zwaartekracht’, ‘de dichtkunst / het is nuttig daarover eens uit te weiden’, schrijven is ‘iets met denken’ en zelfs ‘waarschijnlijk moet ik spoedig onder de wol’. Niet zelden treft hij in zo'n losse frase een harde kern aan, die hem aanspreekt en waar hij op voortborduurt. Zo klinkt de titel van het gedicht ‘Dat is alles’ zowel los als streng: het is een wegwerpgebaar maar zegt ook iets filosofisch: het enkelvoudige is het geheel. Of neem de frase ‘ik ben / zeg zo'n land’: ook dat klinkt op praattoon maar brengt tegelijkertijd een scheiding aan tussen ‘ben’ en ‘zeg’, tussen zijn en spreken, tussen persoonlijkheid en poëzie.

Dat Kouwenaars werk soms zo'n koele, analytische indruk maakt komt omdat het zich zo goed leent om met een analytisch mesje ontleed en verklaard te worden (zoals Wiel Kusters en andere exegeten uitputtend laten zien). Het is gefundenes Fressen voor het poëzielaboratorium. Of het ook zo anatomisch in elkaar is gezet, lijkt me echter nog maar de vraag. Persoonlijk geloof ik dat je bij ontsluiting van Kouwenaars werk op heel wat meer trilling en emotie stuit dan vaak wordt aangenomen.

Totaal witte kamer

Neem ten bewijze zijn laatste bundel Totaal witte kamer. Ontegenzeggelijk weer zo'n kale, ontheemde titel, zoals hij er al zoveel produceerde, in de trant van die Volledig volmaakt oneetbare perzik, Onuitspraakbare aarde of De ondoordringbare landkaart. Allemaal titels die niet uitnodigen of aanmoedigen. Toch suggereert Totaal witte kamer direct van alles, je denkt aan een ziekenkamer, aan een volstrekt lege kamer misschien, de strakheid van design, of iets met sneeuw: de Winterreise thuis. Het zijn dan ook rouwgedichten, daarvoor hoef je de tekstuitlegging niet te lezen, rouw om de dood van een geliefde, maar zonder sentiment of verdriet. Ja, misschien koud, maar daar zijn, net als bij Schierbeek indertijd, de omstandigheden dan ook naar. Neem het eerste gedicht ‘een nadag’:

Het moest er eenmaal van komen dat men alles
al kende, dat weer overal gras mokte
waar het ontzegd was, dat de mondige heg
het uitzicht benam, de bijl moest geslepen

dat men op een nadag de verte terugzag
dat de verte nabijer dan ooit was
dat men het jaar van de dag was vergeten
dat het huis zich verwoond en ontvreemd had

dat men in zijn ingewand inbrak, het bed
ontslapen gereed lag, de kamer geleegd was
zich nog eenmaal voorgoed voor het eerst zag

en dat men het koud had en vlees at
en dat het vlees niet meer smaakte en het vuur
zich ontstak en de muren zich warmden

[p. 13]

Prachtig gedicht vind ik dat, complex en transparant tegelijk. Het begint met zo'n karakteristieke Kouwenaar-opening, nonchalant haast maar ook wat onheilspellend met de constatering dat er niets nieuws meer komt en dat men in een tuin leeft waar geen ‘gras’ (groen, jeugd) meer zal groeien en waar inmiddels een hoge heg omheen staat die het uitzicht op de wereld belemmert en die eigenlijk weg moet.

De oude dag waarop (volgende strofe) men zijn jeugd herdenkt en wat ooit ver weg was (toekomst) nu dichtbij weet; dat je je wel zo'n dag herinnert maar niet meer het jaar, en dat er een huis is waar je haast te lang gewoond hebt en dat je eigen is geworden, maar de woorden daarvoor klinken niet goed: ‘verwoond’ en ‘ontvreemd’ wijzen haast op misbruik.

Net zoals het inbreken aan het begin van de derde strofe van iets wat door woordkeus (‘ingewand’) zowel op een ommuurd huis als op het innerlijk kan slaan, met een bed dat uitgeslapen lijkt vanwege de dood (‘ontslapen’) en de kamer is leeg zoals voordat je er intrekt, zodat bij wijze van herinnering aan die lege staat men ‘zich nog eenmaal voorgoed voor het eerst zag’.

Dat (laatste strofe) je het koud hebt en het eten niet meer smaakt maar dat er een vuur komt dat alles verwarmt. Misschien dat dat vuur in de laatste regels de lezer voor raadsels stelt in een gedicht dat vooral koudheid, eenzaamheid en verlies op het programma heeft staan, maar toch lijkt het me op z'n plaats. Het herinnert aan een crematorium, en verder ook aan het verteren van alles, huis en hart.

Je kunt zo'n gedicht nog wel veel preciezer uitleggen, met verwijzingen naar andere plekken binnen Kouwenaars oeuvre of daarbuiten, maar de kern is duidelijk. Geen gevoelspoëzie voor rouwadvertenties maar wel degelijk poëzie waaraan een hevig, zij het wellicht gesublimeerd gevoel ten grondslag ligt.

Cryptogram

Kouwenaar richt zich in zijn gedichten principieel tegen metafysica en de troost van het hogere. Hij is zeer elementair en aards. ‘Ik ben te mens om te vliegen’ schreef hij eens. Hij tracht het traditionele onderscheid tussen lichaam en geest te slechten: ‘Mijn geest is zo volledig van vlees, dat ik moet eten’. Met hetzelfde orgaan waarmee je spreekt eet je ook, en zo eet Kouwenaar de werkelijkheid op en scheidt haar vervolgens weer uit. Er zit iets Holle Bolle Gijzerigs in zijn gedichten, een koe en een kalf, een heel paard half: het zijn optelsommen en herhalingen van wat je allemaal moet gewaarworden en verwerken. Sommige hebben dan ook wel iets van kinderversjes, zoals het toepasselijke ‘a happy childhood’:

Vergeet je wel eens je vaders klok op te winden?
ja, ik vergeet wel eens mijn vaders tijd te vergeten

draag je wel eens een strohoed een ooglap een vadermoordernaar?
nee, ik draag een gedicht op, een zomer van bladgoud

schrijf je wel eens de laatste lippen om te verwoorden?
ja, ik ontcijfer een kus van bemodderde rozen

loop je wel eens door gras dat nodig gemaaid moet?
nee, ik sta stil in gras dat niemand gezaaid heeft

Op het eerste gezicht lijkt het of de vragen niet goed begrepen worden, de antwoorden slaan er althans niet helemaal op, wat overigens de indruk van aftel- en springliedjes versterkt, die immers ook niet per se logisch hoeven te zijn. Maar schijn bedriegt. Wie de ‘som’ ontrafelt komt op bijvoorbeeld de volgende ‘oplossing’ voor de eerste strofe. Als je vergeet de klok van je vader op te winden (een oude bezigheid, dunkt me) zorg je dat de tijd stil blijft staan en doe je dus niet (‘vergeet’ je) wat de vooruitgang ons gebiedt: het verleden vergeten.

Je moet om Kouwenaars gedichten te ‘begrijpen’ soms enige moeite doen, ze geven hun geheimen niet direct prijs. Maar zelden stuit je op een werkelijk ondoordringbare knoop. Het heeft allemaal wel iets weg van een cryptogram. Naarmate je de vervaardiger ervan beter leert kennen, wordt het eenvoudiger om de raadselachtigheden op te lossen. En zo kom je erachter dat die totaal witte kamer uit de titel niet zomaar een kamer in een huis is, maar misschien ook wel het lichaam van de mens en zeker ook het gedicht zelf.

Al die noties komen samen in ‘stenen gedicht’, een ander vers uit Kouwenaars jongste bundel. Ook weer zo'n gedicht met een strenge titel en gevat in een zo te zien tamelijk onwrikbare behuizing (het is trouwens in opdracht geschreven voor een concreet gebouw aan de Panamalaan in Amsterdam en valt daar ook op te bewonderen, rs). Maar in de slotregels leer je de maker misschien wel het beste kennen:

Ik lig als een schip op de rede
van een stad die eeuwen bestaat

ik ben vastgelegd aan een heden
maar draag een verleden naam

ik huis hier tussen mijn muren
zoals mensen binnen hun huid

ruimte kijkt uit door mijn ramen
ik ben voor de mensen gebouwd

Hoe koel en afstandelijk het werk van Kouwenaar soms ook mag overkomen, het verloochent niet dat het ten slotte gemaakt is voor mensen.

Gerrit Kouwenaar, Totaal witte kamer. Uitgeverij Querido, Amsterdam. Verschijnt september 2002.